సౌందర్యలహరి1-5పద్యాలు .రచన శ్రీ చింతా రామకృష్ణారావు గారు, సంగీతం గానం శ్రీమతి వల్లూరి సరస్వతి.

జైశ్రీరామ్.

ఓం శ్రీమాత్రే నమః.

ప్రార్థన.

శా.  శ్రీమన్మంగళ! శాంభవీ జనని!  హృచ్ఛ్రీ చక్ర సంవాసినీ!

సామాన్యుండను, నీ కృపామృత రుచిన్ సౌందర్య సద్వీచికన్

నీమంబొప్పఁ దెనుంగు చేసెద, నతుల్, నీవే లసద్వాణిగాఁ

బ్రేమన్ వెల్గుము శంకరాత్మ గతితోఁ బ్రీతిన్ గనన్ శంకరుల్.

భావము.

ఓ మంగళా! ఓ శాంభవీమాతా! నా హృదయమనెడి శ్రీచక్రమునందు వసియించు తల్లీ! నేను అల్పుఁడను. నీ కృపామృతముయొక్క తేజస్సు చేత సౌందర్యలహరిని తెలుఁగు పద్యములుగా వ్రాయుచున్నానమ్మా. నీకు నమస్కరించెదను. నీవే ప్రకాశవంతమైన వాణిగా శంకరులయొక్క ఆత్మమార్గమున ఆ శంకరులే ఆనందించు విధముగా ప్రకాశింపుము.

శ్లోకము 

భుమౌస్ఖలిత పాదానాం భూమిరేవా వలంబనం |

త్వయీ జాతాపరాధానాం త్వమేవ శరణం శివే ||

తే.గీ.  ధరణిఁ బడ్డ పాదములకు ధరణి తానె

చూడనాధారమమ్మరో! శోభనాంగి!

నీదు సృష్టిలో దోషులన్ నీవె కాచి

శరణమొసగంగవలెనమ్మ! శరణు శరణు.

భావము.

భూమిపై పడిన పాదములకు భూమియే ఆధారము. అటులనే నీ సృష్టిలో ఉన్న దోషులను నీవే కాపాడి శరణమొసగవలెనమ్మా! నీవే నాకు శరణు.

సౌందర్య లహరి.

శ్రీశంకరభగవత్పాదులు సమయ యను చంద్రకళను పద్యశతముచేఁ బ్రస్తుతించుచున్నారు.

1 వ శ్లోకము.  

శివశ్శక్త్యా యుక్తో యది భవతి శక్తః ప్రభవితుం

న చేదేవం దేవో న ఖలు కుశలః స్పందితుమపి|

అతస్త్వామారాధ్యాం హరి హర విరించాదిభి రపి

ప్రణంతుం స్తోతుం వా కథ మకృత పుణ్యః ప్రభవతి || 

పదచ్ఛేదము.

శివః - శక్త్యా - యుక్తః - యది భవతి - శక్తః - ప్రభవితుమ్ - 

న చేత్ - ఏవమ్ - దేవః - న ఖలు కుశలః - స్పందితుమపి - 

అతః - త్వామ్ -  ఆరాధ్యామ్ - హరి హర విరించాదిభిః - అపి - 

ప్రణంతుమ్ - స్తోతుం వా;= - కథమ్ -  అకృత పుణ్యః - ప్రభవతి.

అన్వయక్రమము.

శివః, శక్త్యా, యుక్తః, భవతి యది, ప్రభవితుమ్, శక్తః, ఏవమ్, నచేత్‌, దేవః, స్పందితుమ్, అపి, న కుశలః, అతః, హరి, హర, విరించాదిభిరపి,  ఆరాధ్యాం, త్వామ్, ప్రణంతుమ్, స్తోతుంవా, అకృత పుణ్యః, కథమ్, ప్రభవతి.

పద్యము.

శా.  అమ్మా! నీవె శివుండవై వెలుఁగఁ జేయంగల్గు నీ సృష్టి తా

నెమ్మిన్, గల్గని నాడహో, కదలనే నేరండుగా సాంబుఁ డో

యమ్మా!  శంభుఁడు, బ్రహ్మయున్, హరియు తా మర్చింపఁగాఁ దగ్గ  ని

న్నిమ్మేనన్ దగ నెట్లు కొల్చెదరిలన్ హీనంపుఁబుణ్యుల్, శివా! ॥ 1 ॥

ప్రతిపదార్థము. 

శివః = శివుడు; 

శక్త్యా = శక్తితో, 

యుక్తః = కూడినవాఁడు; 

భవతి యది = అగునేని;

ప్రభవితుమ్ = సృష్టించుటకు; 

శక్తః = సమర్థుఁడు; 

ఏవమ్ = ఈ విధముగా; 

నచేత్‌ = కాదేని (అనగా శక్తితో కూడి ఉండనిచో), 

దేవః = ఆ శివుడు; 

స్పందితుం అపి = చలించుటకు కూడా; 

నకుశలః = నేర్పరికాడు, 

అతః = ఈ కారణము వలన, 

హరిహరవిరించాదిభిరపి = విష్ణువు, శివుడు, బ్రహ్మ మొదలగు వారి చేత గూడా; 

ఆరాధ్యామ్ = పూజింప దగిన; 

త్వామ్ = నిన్ను గూర్చి, 

ప్రణంతుమ్ = నమస్కరించుటకుగాని; 

స్తోతుంవా = స్తుతించుటకుగాని; 

అకృత పుణ్యః = పుణ్యము చేయనివాడు; 

కథమ్ = ఏ విధముగా; 

ప్రభవతి = శక్తుడగును? శక్తుఁడు కాలేడమ్మా.

భావము.  

శివుడు శక్తితో కూడి యున్నపుడు సృష్టించుటకు సమర్థుఁడు ఈ విధముగా కాదేని (అనగా శక్తితో కూడి ఉండనిచో), ఆ శివుడు చలించుటకు కూడా నేర్పరికాడు. ఈ కారణము వలన విష్ణువు, శివుడు, బ్రహ్మ మొదలగు వారి చేత గూడా పూజింప దగిన నిన్ను గూర్చి నమస్కరించుటకుగాని; స్తుతించుటకుగాని; పుణ్యము చేయనివాడు ఏ విధముగా శక్తుడగును?

2 వ శ్లోకము.  

తనీయాంసం పాంసుం తవ చరణ పంకేరుహ భవం 

విరించిస్సంచిన్వన్‌ విరచయతి లోకా నవికలమ్‌, 

వహత్యేనం శౌరిః కథమపి సహస్రేణ శిరసాం 

హరః సంక్షుద్యైనం భజతి భసితోద్ధూళన విధిమ్ || 

పదచ్ఛేదము.

తనీయాంసమ్ -  పాంసుమ్ -  తవ -  చరణ - పంకేరుహ - భవమ్ - 

విరించిః -  సంచిన్వన్‌ -  విరచయతి - లోకాన్ -   అవికలమ్‌ -  

వహతి -  ఏనమ్ -   శౌరిః -  కథమపి -  సహస్రేణ శిరసామ్ -  

హరః -   సంక్షుద్య -  ఏనమ్ -  భజతి -  భసిత -  ఉద్దూళన విధిమ్.

అన్వయక్రమము.

విరించిః, తవ, చరణ పంకేరుహ భవమ్, పాంసుమ్, తనీయాంసమ్, సంచిన్వన్‌, లోకాన్‌, అవికలమ్, విరచయతి, ఏనమ్, శౌరిః, సహస్రేణ శిరసామ్, కథమపి, వహతి, ఏవమ్, హరః, సంక్షుద్య, భసితోద్దూలన విధిమ్, భజతి.

పద్యము.

శా.  నీ పాదాంబుజ రేణువున్ గొని, జగన్నిర్మాణ మా పద్మజుం

డోపున్ జేయఁగ, విష్ణు వా రజమునే యొప్పార కష్టంబుతో 

దీపింపన్ దగ వేయి శీర్షములతో ధీరాత్ముఁడై మోయునే,

యాపాదమ్ముల పాంశువద్దును శివుం డంగాంగ భస్మమ్ముగాన్.॥ 2 ॥

ప్రతిపదార్థము. 

విరించిః = బ్రహ్మ, 

తవ = నీ యొక్క, 

చరణ పంకేరుహ భవం = పాద పద్మము నందు పుట్టిన, 

పాంసుమ్ = ధూళిని, 

తనీయాంసమ్ = లేశమాత్రమును, 

సంచిన్వన్‌ = గ్రహించుచున్నవాఁడై, 

లోకాన్‌ = చతుర్దశ భువనములను, 

అవికలమ్ = ఏ మాత్రము దెబ్బతినకుండా, 

విరచయతి = సృష్టించుచున్నాడు, 

ఏనమ్ = ఈ లేశ మాత్ర ధూళినే, 

శౌరిః = విష్ణువు, 

సహస్రేణ శిరసామ్ = (ఆది శేషువుగా) తన వెయ్యి తలలతో, 

కథమపి = అతికష్టముతో, 

వహతి = భరించుచున్నాడు, 

ఏవమ్ = ఈ లేశ మాత్ర ధూళినే, 

హరః = హరుడు (శివుడు), 

సంక్షుద్య = చక్కగా మెదిపి, 

భసితోద్దూలన విధిమ్ = మైపూతగా పూసుకొను చర్యతో, 

భజతి = సేవించుచున్నాడు.

భావము.  

అమ్మా! నీ పాదపద్మములనంటిన లేశమాత్ర ధూళిని గ్రహించి, బ్రహ్మ ఈ లోకాలన్నింటినీ ఏ విధమైన లోపములు లేకుండా సృష్టి చేయగలుగుతున్నాడు. అలాగే శ్రీమహావిష్ణువు ఈ లేశమాత్ర పాదధూళిని ప్రయత్నపూర్వకంగా తన వేయితలల మీద ధరించుచున్నాడు. ఈ నీ లేశమాత్ర పాదధూళినే శివుడు మెదిపి తన శరీరానికి అంగరాగంగా పూసుకొంటున్నాడు. నీపాద ధూళి మహిమచే సృష్టింపబడిన ఈ లోకాలన్నిటినీ శివుడు యుగాంతములలో బాగా మెదిపి, ఆయన ఒళ్ళంతా విభూతిగా పూసుకొంటున్నాడు.

3 వ శ్లోకము.  

అవిద్యానామంతస్తిమిర మిహిరద్వీపనగరీ, 

జడానాం చైతన్యస్తబక మకరంద స్రుతి ఝరీ, 

దరిద్రాణాం చింతామణి గుణనికా జన్మజలధౌ

నిమగ్నానాం దంష్ట్రా మురరిపు వరాహస్య భవతి || 

పదచ్ఛేదము.

అవిద్యానామ్ -  అంతః -  తిమిర -  మిహిరద్వీపనగరీ - 

జడానామ్ -  చైతన్య - స్తబక -  మకరంద  - స్రుతి -  ఝరీ -  

దరిద్రాణామ్ -  చింతామ ణి -  గుణనికా -  జన్మజలధౌ - 

నిమగ్నానామ్ -  దంష్ట్రా -  మురరిపు - వరాహస్య -  భవతి. 

అన్వయక్రమము.

ఏషః, అవిద్యానామ్, అంతస్తిమిర, మిహిర ద్వీపనగరీ, జడానాం, చైతన్య, స్తబక , మకరంద స్రుతి,  ఝరీ, దరిద్రాణామ్, చింతామణి, గుణనికా, జన్మజలధౌ, నిమగ్నానామ్, మురరిపు వరాహస్య, దంష్ట్రా భవతి.

పద్యము.

సీ.  అజ్ఞాన తిమిరాన నలమటించెడువారి కమిత! సూర్యోదయమయెడి పురియె,

మంద బుద్ధులకును మహిత చైతన్యమన్ మంచి పూవులనొల్కు మధువె యరయ,

దారిద్ర్యమున నున్న వారిని కరుణించు చింతామణులహార కాంతి కనగ,

సంసారసాగర సంలగ్నులను గని ధరణిఁ గాచెడి కిరిదంష్ట్ర చూడ,

తే.గీ.  భక్తితో నిన్నుఁ గొలిచెడి భాగ్యమిచ్చి,

పరవశింపఁగఁ జేయు మా భాగ్య మదియె

నీదు పాదాబ్జములధూళి, నిరుపమ సతి!

రామకృష్ణుని కవితాభిరామమదియె. ॥ 3 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

(హే భగవతి! = ఓ జననీ!)

ఏషః = ఏ నీ పాద ధూళి ఉన్నదో అది

అవిద్యానామ్ = అజ్ఞానులకు, 

అంతస్తిమిర = లోపల ఉన్న (అభ్ఞానమను) చీకటికి, 

మిహిర ద్వీపనగరీ = సూర్యుడు ఉదయించు ప్రదేశమునకు చెందిన పట్టణము, 

జడానామ్ = అలసులగు మంద బుద్ది గలవారికి, 

చైతన్య = జ్ఞానమను 

స్తబక = పుష్ప గుచ్చమునుండి వెలువడు, 

మకరంద స్రుతి = తేనె ధారల యొక్క  

ఝరీ = నిరంతర ప్రవాహము, 

దరిద్రాణామ్ = దరిద్రుల పట్ల, 

చింతామణి = చింతామణుల 

గుణనికా = వరుస (పేరు) 

జన్మజలధౌ = సంసార సముద్రము నందు, 

నిమగ్నానామ్ = మునిగి సతమతమగు వారి పట్ల, 

మురరిపు వరాహస్య = వరాహరూపుఁడగు విష్ణుమూర్తియొక్క, 

దంష్ట్రా భవతి = కోరలు అగుచున్నవి.

భావము. 

తల్లీ! జగజ్జననీ! నీ పాద పద్మ పరాగము అజ్ఞానుల పట్ల సూర్యుడుదయించు పట్టణము వంటిది. మంద బుద్ధి గల జడుల పట్ల జ్ఞానమను తేనెను జాలువార్చు ప్రవాహము వంటిది. దరిద్రుల పట్ల చింతామణుల వరుస వంటిది. సంసార సాగరమున మునిగి సతమతమగు వారికి, సముద్రమున దిగబడి వున్న భూమిని పైకి ఉద్ధరించిన విష్ణుమూర్తి అవతారమైన ఆది వరాహవు కోరవంటిది.

4 వ శ్లోకము.  

త్వదన్యః పాణిభ్యామభయవరదో దైవతగణః

త్వమేకా నైవాసి ప్రకటిత వరాభీత్యభినయా |

భయాత్ త్రాతుం దాతుం ఫలమపి చ వాంఛాసమధికం

శరణ్యే లోకానాం తవ హి చరణావేవ నిపుణౌ || 

పదచ్ఛేదము.

త్వత్ - అన్యః - పాణిభ్యామ్ - అభయ - వరదః - దైవత - గణః -

త్వమ్ - ఏకా -  న - ఏవ - అసి -ప్రకటిత - వరాభీత్యభినయా, 

భయాత్, త్రాతుమ్, దాతుమ్, ఫలమ్, అపి చ, వాంఛా, సమధికమ్, 

శరణ్యే, లోకానా,  తవ హి, చరణౌ, ఏవ, నిపుణౌ || 

(చరణావేవ - చరణౌ + ఏవ {ఏచోయవాయావః.. అయవాయావసంధి}=చరణ్ + ఆవ్ + ఏవ=చరణావేవ)

అన్వయక్రమము.

లోకానామ్, శరణ్యే, హే భగవతి, త్వత్, అన్యః, దైవతగణః, పాణిభ్యామ్, అభయ వరదః, ఏకా, త్వమేవ, పాణిభ్యామ్ , ప్రకటిత, వరాభీత్యభినయా, న ఏవ, అసి, హి, తవ , చరణావేవ, భయాత్, త్రాతుమ్, వాంఛాసమధికమ్, ఫలమ్, దాతుమ్, నిపుణౌ.

పద్యము.

సీ.  నీకంటెనన్యులౌ నిఖిలదేవతలెన్న నభయముద్రను గల్గి యలరుదురిల,

శ్రీద! వరాభయచిహ్నముల్ ప్రకటితముద్రల నభినయములు ధరింప

వీవేను, ముఖ్యమౌ యీశ్వరీ! సృష్టిలోఁ గారణమొకటుండెఁ గనగ నిజము,

కోరక పూర్వమే కోరికలను తీర్చి నీ పాదముల్ భీతినే దహించు,

తే.గీ.  నట్టి నీ పాదములు నేను పట్టనుంటి,

శరణు కోరుచు, మా యమ్మ! శరణమిమ్మ.

రామకృష్ణుని కవితలో ప్రాణమగుచు

వెలుఁగు మాయమ్మ! నిన్ను నే విడువనమ్మ! ॥ 4 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

లోకానామ్ = లోకములకు, 

శరణ్యే = రక్షకురాలవగు, 

హే భగవతి = ఓ తల్లీ, 

త్వత్  = నీ కంటె,

అన్యః =  వేరైన, 

దైవతగణః = దేవసముదాయము, 

పాణిభ్యామ్ = చేతులతో, 

అభయవరదః = అభయవరముద్రలను ధరించుచున్నది.

ఏకా = (ఒక) ముఖ్యురాలగు, 

త్వమేవ = నీవు మాత్ర మే, 

పాణిభ్యామ్ = హ స్తముల చేత, 

ప్రకటిత = వెల్లడింపఁ బడిన, 

వరాభీత్యభినయా = వర అభయ వ్యంజక ముద్రలను ధరించుదానవు, 

న + ఏవ  + అసి = కావుగదా,

హి = ఇట్లని, 

తవ = నీ యొక్క

చరణా - ఏవ= పాదములే, 

భయాత్ = భయము నుండి, 

త్రాతుమ్= కాపాడుట కొఱకున్ను, 

వాంఛాసమధికమ్ = కోరికకు మించిన, 

ఫలమ్ = ఇష్టలాభమును, 

దాతుమ్ = ఇచ్చుటకును, 

నిపుణౌ = నేర్పు గలవి.

భావము. 

సర్వలోకముల వారికి దిక్కైన ఓ జగజ్జననీ! ఇంద్రాది ఇతర దేవతలందరు తమ రెండు హస్తములందు వరద, అభయ ముద్రలను దాల్చుచుండగా నీవు ఒక్కదానివి నీ హస్తములతో వాటిని అభినయించకున్నావు. భయము నుండి రక్షించుటకు, కోరిన వాటిని మించి వరములను ప్రసాదించుటకు – నీ రెండు పాదములే సమర్థములై ఉన్నవి గదా! (మరి ఇంక హస్తముల అవసరము నీకేల యుండును అని భావము).

5 వ శ్లోకము.  

హరిస్త్వామారాధ్య ప్రణత జన సౌభాగ్య జననీం

పురా నారీ భూత్వా పురరిపుమపి క్షోభ మనయత్ |

స్మరోఽపి త్వాం నత్వా రతినయన లేహ్యేన వపుషా

మునీనామప్యంతః ప్రభవతి హి మోహాయ మహతామ్ || 

పదచ్ఛేదము.

హరిః -  త్వామ్ - ఆరాధ్య -  ప్రణత -  జన - సౌభాగ్య -  జననీమ్ - 

పురా -  నారీ -  భూత్వా -  పురరిపుమ్ - అపి -   క్షోభమ్ -  అనయత్ - 

స్మరః -  అపి -  త్వామ్ -  నత్వా -  రతి - నయన -  లేహ్యేన - వపుషా - 

మునీనామ్ -  అపి -   అంతః -  ప్రభవతి హి -  మోహాయ - మహతామ్. 

అన్వయక్రమము.

ప్రణత, జన, సౌభాగ్య జననీమ్,  త్వామ్, హరిః, ఆరాధ్య, పురా, నారీ, భూత్వా, పురరిపుమ్ + అపి, క్షోభమ్, అనయత్‌, స్మరః + అపి, త్వామ్,  నత్వా, రతి, నయన, లేహ్యేన, వపుషా, మహతామ్, మునీనామ్ + అపి, అంతః, మోహాయ, ప్రభవతి హి.

పద్యము.

ఉ.  నీ యభయమ్మునొంది హరి నేర్పుగ స్త్రీ యవతారమెత్తి, తా 

మాయను ముంచె నా శివుని, మన్మథుఁడున్ నినుఁ గొల్చి దివ్యమౌ

మాయని సుస్వరూపుఁడయి మానిని యారతి కంటికింపునై,

శ్రీ యతి పుంగవుల్ గలతఁ జెందఁగ మోహముఁ గొల్ప నేర్చెనే. ॥ 5 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

(హే భగవతి! = ఓ జననీ!)

ప్రణత = నమస్కరించు 

జన = జనులకు, 

సౌభాగ్య జననీమ్ = సౌభాగ్యమును ప్రసాదించు తల్లివైన,  

త్వామ్ = నిన్ను, 

హరిః = విష్ణువు, 

ఆరాధ్య = ఆరాధించి, 

పురా = పూర్వము ఒకప్పుడు, 

నారీ = స్త్రీ రూపమును 

భూత్వా = ధరించి, 

పురరిపుం + అపి = త్రిపుర హరుడైన శివునకు సైతము, 

క్షోభమ్ =  చిత్తక్షోభమును, 

అనయత్‌ = కలుఁగఁ జేసెను, 

స్మరః + అపి = స్మరోఽపి = మన్మథుడు కూడా, 

త్వామ్ = నిన్ను, (గూర్చి) 

నత్వా = నమస్కరించి, (అనగా - పూజించి), 

రతి = రతీదేవి 

నయన = కన్నులకు 

లేహ్యేన = ఆనందాస్వాదకరమైన, 

వపుషా = చక్కని దేహముతో, 

మహతామ్ = గొప్పవారైన, 

మునీనాం + అపి = మౌనముగా తపస్సు గావించు ఋషులను సహితము, 

అంతః = (వారి) మనస్సు లోపల, 

మోహాయ = మోహపరవశులను చేయుటకు, 

ప్రభవతి హి = సమర్ధుఁడగుచున్నాడు కదా. 

భావము.

నమస్కారము చేసేవారికి సమస్త సౌభాగ్యములు ప్రసాదించే ఓ తల్లీ! ముందు నిన్ను హరి ఆరాధించి మోహినీ రూపమును పొంది శివునికి చిత్త క్షోభను కలిగించాడు. మన్మథుడు నిన్ను ప్రార్థించి రతీదేవి కనులకు లేహ్యము వంటి మేనితో మునులను మహామోహవశులను చేయగలిగాడు.

జైహింద్.