సౌందర్యలహరి 56 - 60 పద్యాలు. రచన శ్రీ చింతా రామకృష్ణారావుగారు,సంగీతం, గానం శ్రీమతి వల్లూరి సరస్వతి.

జైశ్రీరామ్.

56 వ శ్లోకము.  

తవాపర్ణే కర్ణే జపనయన పైశున్య చకితాః

నిలీయంతే తోయే నియత మనిమేషాశ్శఫరికాః |

ఇయం చ శ్రీబద్ధచ్ఛద పుటకవాటం కువలయం

జహాతి ప్రత్యూషే నిశి చ విఘటయ్య ప్రవిశతి || 

పదచ్ఛేదము.

తవ -  అపర్ణే - కర్ణే  -  జప - నయన - పైశున్య - చకితాః -

నిలీయంతే - తోయే - నియతమ్ -  అనిమేషాః -  శఫరికాః -

ఇయమ్ - చ  - శ్రీ - బద్ధ - ఛద పుట - కవాటమ్ -  కువలయమ్ -

జహాతి - ప్రత్యూషే - నిశి చ - విఘటయ్య - ప్రవిశతి.

అన్వయక్రమము.

అపర్ణే, తవ, కర్ణేజప, నయన, పైశున్య, చకితాః, శఫరికాః, అనిమేషా, తోయే, నిలీయంతే. నియతమ్, ఇయమ్, శ్రీః చ, బద్ధ, ఛద, పుట, కవాటమ్, కువలయమ్, ప్రత్యూష, జహాతి, నిశిచ, తత్‌, విఘటయ్య, ప్రవిశతి.

పద్యము.

సీ.  అమ్మ నీకండ్లతో నెమ్మిఁ బోల్చుకొనెడి మత్స్యముల్ బెదరుచు మడుగులోన

దాగు, నీ చెవులలోఁ దమ గుట్టు చెప్పు నీ కన్నులనుచు, మచ్చెకంటి! వినితె?

నీ నేత్రలక్ష్మియు నిరుపమ! ముకుళిత దళముల డొప్పలఁ దలుపులుగను

గలిగిన కలువలన్ గనుచుఁ బ్రాతఃకాల మునవిడ్చి, రాత్రులన్ బూజ్య! తెరచి, 

తే.గీ. లోపలను జేరునోయమ్మ! ప్రాపువైన 

కలువ కంటివి, నీరూపుఁ గనెడి కనులు

కనులు నిజముగ, కాకున్నఁ గనులు కావు, 

నిన్నుఁ గాంచగాఁ జేయుమా నేర్పునొసఁగి. ॥ 56 ॥

ప్రతిపదార్థము.

అపర్ణే = ఓ పార్వతీ, 

తవ = నీ యొక్క, 

కర్ణేజప = చెవుల - సామీప్యమును (కొండెములు చెప్పు నైజముతో) నిరంతరము పొందుచున్న, 

నయన = కన్నులచేత అయిన, 

పైశున్య = రహస్యమును వెల్లడి చేయుట వలన, 

చకితాః = భయపడినవై, 

శఫరికాః = ఆడుచేపలు, 

అనిమేషా = ఱెప్పపాటు లేనివియై, 

తోయే = నీటియందు, 

నిలీయంతే = దాగుకొనుచున్నవి. 

నియతమ్ = ఇది నిశ్చయము, 

ఇయమ్ = ఈ, 

శ్రీః చ= నీ నేత్రలక్ష్మియు, 

బద్ధ = మూయబడిన,

ఛద = దళముల యొక్క, 

పుట = దొప్పలనే, 

కవాటమ్ = తలుపుగా గలదైన, 

కువలయమ్ = కలువను, 

ప్రత్యూష = ఉషః కాలమందు, 

జహాతి = త్యజించుచున్నది, 

నిశిచ = రాత్రియందు,

తత్‌ = ఆ కలువను, 

విఘటయ్య = తెఱచుచుకొని, 

ప్రవిశతి = లోపల ప్రవేశించుచున్నది. 

భావము. 

ఓ తల్లీ అపర్ణాదేవీ! తాము చూసిన ఏదో రహస్యమును చెప్పుటకై, ఎప్పుడూ నీ చెవుల వద్దనే నివసించు అందమైన నీ రెండు కన్నుల తీరును చూచి, భయపడిన ఆడ చేపలు కంటికి రెప్పపాటు లేక నీటిలో దాగుకొనుచున్నవి. నీ నేత్ర సౌందర్యలక్ష్మిని చూచిన నల్ల కలువలు, పగలు బిడియముతో తమ అందమును రేకులలో ముకుళింపచేసుకుని దాచుచూ, నీవు నిద్రపోవు రాత్రివరకు అట్లే వేచియుండి, అటుపై తమ రేకుల తలుపులను తెరచి, తమ అందమును బయటపెట్టుటకు సాహసించుచున్నవి.

57 వ శ్లోకము.  

దృశా ద్రాఘీయస్యా దరదళిత నీలోత్పల రుచా

దవీయాంసం దీనం స్నపయ కృపయా మామపి శివే |

అనేనాయం ధన్యో భవతి న చ తే హానిరియతా

వనేవా హర్మ్యేవా సమకర నిపాతో హిమకరః || 

పదచ్ఛేదము.

దృశా - ద్రాఘీయస్యా - దర దళిత - నీల -  ఉత్పల - రుచా -

దవీయాంసమ్ -  దీనమ్ -  స్నపయ - కృపయా - మామ్ -  అపిఅ శివే -

అనేన -  అయమ్ -  ధన్యః -  భవతి - న చ - తే - హానిః -  ఇయతా -

వనే - వా - హర్మ్యే - వా - సమకర - నిపాతః -  హిమకరః.

అన్వయక్రమము.

శివే, ద్రాఘీయస్యా, దరదళిత, నీలోత్పల రుచా, దృశా, దవీయాంసమ్, దీనమ్, మామ్, అపి, కృపయా, స్నపయ, అనేన, అయమ్, ధన్యః, భవతి, ఇయతా, తే, హానిః, నచ, హిమకరః, వనేవా, హర్మ్యేవా, సమకర నిపాతః.

పద్యము.

ఉ.  దీనుఁడనమ్మ! దూరముగ తేజము కోల్పడి యున్న నాపయిన్

నీ నయన ప్రదీప్తి నిక నిత్యముగా ప్రసరింపనీయుమా,

హాని యొకింతయున్ గలుగదమ్మరొ! నీకు, నమస్కరింతు, నే

నేణధృతుండు వెన్నెలనదెక్కడనైననుఁ బంచు తీరునన్. ॥ 57 ॥

ప్రతిపదార్థము.

శివే! = ఓ పార్వతీ, 

ద్రాఘీయస్యా = మిక్కిలి పొడవుగాను, విశాలముగాను ఉన్నదియు, 

దరదళిత = కొంచెముగా వికసించిన, 

నీలోత్పల రుచా = నల్లకలువల వంటి కాంతి కలదియునగు, 

దృశా = కడకంటి చూపుచే, 

దవీయాంసమ్ = చాలా దూరముననున్న, 

దీనమ్ = దీనావస్థలో నున్న, 

మామ్ = నన్ను, 

అపి = సైతము, 

కృపయా = దయతో, 

స్నపయ = తడుపుము, 

అనేన = ఈ మాత్రము సహాయము చేత, 

అయమ్ = ఈ జడుడు (అనగా – నేను) ,

ధన్యః = కృతార్థుఁడు, 

భవతి = అగుచున్నాడు, 

ఇయతా = ఇంత మాత్రము చేత, 

తే = నీకు, 

హానిః = వచ్చిన నష్టము, 

నచ = లేనే లేదు, 

హిమకరః = చంద్రుడు, 

వనేవా = అరణ్యము నందైనను, 

హర్మ్యేవా = సౌధములందైనను, 

సమకర నిపాతః = సమానమగునట్టి కిరణములను ప్రసరించుచున్నాడు గదా.

భావము. 

తల్లీ! పార్వతీ! బాగా పొడవుగా సాగినట్లుగా, విశాలముగా, కొంచెము వికసించిన నల్లకలువ కాంతివంటి కాంతికలది అయిన నీ కడకంటి చూపుచే – చాలా దూరములో, దీనావస్థలోనున్న నన్ను సైతము తడుపుము. ఈ మాత్రము సహాయముచేత ఈ దీనుడు ధన్యుడగును. నీకు వచ్చిన నష్టము గాని, ద్రవ్యనాశము గాని లేదు. ఇది విపరీతమేమీ కాదు. ఎందువలన అనగా నీ ఎడమ కన్నైన చంద్రుడు అరణ్యములలోను, సౌధములపైనను గూడా సమానముగానే తన కిరణములను ప్రసరింపచేయుచున్నాడు గదా!

58 వ శ్లోకము.  

అరాళం తే పాళీయుగళమగరాజన్యతనయే

న కేషామాధత్తే కుసుమశర కోదండ కుతుకమ్ |

తిరశ్చీనో యత్ర శ్రవణపథ ముల్లంఘ్య విలసన్

అపాంగ వ్యాసంగో దిశతి శరసంధాన ధిషణామ్ || 

పదచ్ఛేదము.

అరాళమ్ -  తే - పాళీ - యుగళమ్ -  అగ - రాజన్య - తనయే -

న - కేషామ్ -  ఆధత్తే - కుసుమ - శర - కోదండ - కుతుకమ్ -

తిరః -  చీనః -  యత్ర - శ్రవణ - పథమ్ -  ఉల్లంఘ్య - విలసన్ -

అపాంగ - వ్యాసంగః -  దిశతి - శర - సంధాన - ధిషణామ్.

అన్వయక్రమము.

అగరాజన్యతనయే, అరాళ, తే, పాళీ, యుగళమ్, కుసుమ శర, కోదండ, కుతుకమ్‌, కేషామ్, న ఆధత్తే, యత్ర, తిరశ్చీనః, విలసన్‌, అపాంగ వ్యాసంగః, శ్రవణపథం, ఉల్లంఘ్య, శరసంథాన థిషణామ్, దిశతి.

పద్యము.

ఉ.  వంకరనుండు నీ దయిన పాళి విభాగము లెన్ని పార్వతీ!

జంకరదెవ్వరున్ దలపఁ జక్కని కాముని విల్లటంచు, న

ల్వంకను కన్నులడ్డముగ భాసిలుచున్ మది నమ్ము విల్లుపై

నంకితమైనటుల్ తలచునట్టులనొప్పుచునుండెనొప్పుగన్. ॥ 58 ॥

ప్రతిపదార్థము.

అగరాజన్య తనయే = ఓ పర్వతరాజపుత్రివైన పార్వతీ,

అరాళ = వంకరగానున్న, 

తే = నీ యొక్క, 

పాళీ = చెవితమ్మె యొక్క,

యుగళమ్ = జంట,

కుసుమ శర = మన్మథుని, 

కోదండ = వింటి యొక్క, 

కుతుకమ్‌ = సౌభాగ్యముగా, 

కేషామ్ = ఎవరికి, 

న ఆధత్తే = సందేహము కలిగించదు, 

యత్ర = ఏ చెవితమ్మె జంట యందు, 

తిరశ్చీనః = అడ్డముగా తిరిగి, 

విలసన్‌ = ప్రకాశించుచున్నదై, 

అపాంగ వ్యాసంగః = కడగంటి యొక్క వ్యాపన విలాసము, 

శ్రవణపథం = చెవి సామీప్యమును, 

ఉల్లంఘ్య = దాటుచు, 

శరసంథాన థిషణామ్ = అమ్మును గూర్చు బుద్దిని, 

దిశతి = ఇచ్చుచున్నది.

భావము. 

ఓ పర్వతరాజుపుత్రీ ! పార్వతీ ! అందమైన వంపులతో సొంపుగానున్న నీ చెవితమ్మె జంట ప్రదేశమును చూచుట తోడనే అది – “పుష్పబాణమును ఎక్కుపెట్టిన మన్మథుని వింటి సొగసు అయి ఉండునేమో” అని అనిపించకుండా నుండునా? కారణమేమనగా – వంగిన విల్లువలె ఉండి, వంపుసొంపుల చెవితమ్మెల గుండా నీ కృపావీక్షణ ప్రకాశము, బాణము వలె నీ చెవులను చేరుటయే గాక, వాటిని దాటుచూ ఉన్నది గదా!

59 వ శ్లోకము.  

స్ఫురద్గండాభోగ ప్రతిఫలిత తాటంక యుగళం

చతుశ్చక్రం మన్యే తవ ముఖమిదం మన్మథరథమ్ |

యమారుహ్య ద్రుహ్య త్యవనిరథ మర్కేందుచరణం

మహావీరో మారః ప్రమథపతయే సజ్జితవతే || 

పదచ్ఛేదము.

స్ఫురత్ -  గండ -  ఆభోగ - ప్రతి ఫలిత - తాటంక - యుగళమ్ -

చతుః -  చక్రమ్ -  మన్యే - తవ - ముఖమ్ -  ఇదమ్ -  మన్మథ - రథమ్  -

యమ్ -  ఆరుహ్య - ద్రుహ్యతి -  అవనిరథమ్ -  అర్క - ఇందు - చరణమ్ - 

మహా వీరః -  మారః - ప్రమథ - పతయే - సజ్జితవతే.

అన్వయక్రమము.

తవ, ఇదమ్, ముఖమ్, స్ఫురత్‌, గండ, ఆ భోగ, ప్రతిఫలిత, తాటంక యుగళమ్, చతుశ్చక్రమ్, మన్మథ రథమ్, మన్యే, యమ్, ఆరుహ్య, మహావీరమ్, మారః, అర్కేందు చరణమ్, అవని రథమ్, సజ్జితవతే, ప్రమథపతయే, ద్రుహ్యతి.

పద్యము.

చం.  సురుచిరమైన నీ ముఖము, సుందర గండ యుగంబు గొప్పగా

మెరయుచు నీదు కమ్మల భ్రమింపగఁ జేసెడుఁ నాల్గు చక్రముల్

ధర మరు తేరిఁ బోల, శశి  ధత్ర సుచక్ర ధరా రథాన సుం

దరహరుఁడెక్కియుండ హరినందనుఁడేచుచుఁ బ్రేమఁ గొల్పెనే. ॥ 59 ॥

ప్రతిపదార్థము.

 (హే భగవతీ = ఓ జననీ!) 

తవ = నీ యొక్క, 

ఇదమ్ = ఈ  , 

ముఖమ్ = ముఖము, 

స్ఫురత్‌ = మెఱయుచున్న, 

గండ = చెక్కిళ్ళ యొక్క, 

ఆ భోగ = విశదమైన తలము నందు, 

ప్రతిఫలిత = ప్రతిబింబించిన, 

తాటంక యుగళమ్ = చెవి కమ్మల జత గలదై, 

చతుశ్చక్రమ్ = నాలుగు చక్రములు గల, 

మన్మథ రథమ్ = మన్మథుని రథముగా, 

మన్యే = ఊహించుచున్నాను, 

యమ్ = ఏ నీ ముఖము అను అట్టి రథమును, 

ఆరుహ్య = ఎక్కి, 

మహావీరమ్ = గొప్పవీరుడైన, 

మారః = మన్మథుడు, 

అర్కేందు చరణమ్ = సూర్యచంద్రులను చక్రములుగా గలిగిన, 

అవని రథమ్ = భూమి అను రథమును, 

సజ్జితవతే = యుద్ధమునకై సిద్ధపడి రథమును ఎక్కియున్నవాడైన, 

ప్రమథపతయే = ప్రమథ గణములకు ప్రభువైన  శివుని కొఱకు, 

ద్రుహ్యతి = ద్రోహము చేయుచున్నాడు.

భావము. 

తల్లీ! జగజ్జననీ! స్వచ్ఛమైన ప్రకాశ లక్షణముతో అద్దమువలె మెరయుచున్న నీ చెక్కిళ్ళు, నీ చెవుల తాటంకముల జత యొక్క ప్రతిఫలించిన చక్రబింబములు కలిగిన నీ ముఖము – నాలుగు చక్రముల రథము వలె తోచుచున్నది. ఇట్టి నీ ముఖరథమును ఎక్కి మన్మథుడు మహావీరుని వలె భూమిని రథముగాను, సూర్యచంద్రులను దాని చక్రములు గాను ఏర్పాటు చేసుకొని, యుద్ధ సన్నద్ధుఁడై దాని నెక్కి వచ్చిన ప్రమథగణ ప్రభువు, త్రిపురహరుడు అయిన శివుని ఎదుర్కొనగలుగుచున్నాడు.

60 వ శ్లోకము.  

సరస్వత్యాస్సూక్తీరమృతలహరీ కౌశలహరీః

పిబంత్యాశ్శర్వాణి శ్రవణ చులుకాభ్యామవిరళమ్

చమత్కారశ్శ్లాఘాచలిత శిరసః కుండలగణో

ఝణత్కారైస్తారైః ప్రతివచనమాచష్ట ఇవ తే  || 

పదచ్ఛేదము.

సరస్వత్యాః - సు - ఉక్తీః -  అమృత - లహరీ - కౌశల - హరీః -

పిబంత్యాః -  శర్వాణి - శ్రవణ - చులుకాభ్యామ్ -  అవిరళమ్ -

చమత్కారః -  శ్లాఘా - చలిత -  శిరసః - కుండల గణః - 

ఝణత్కారైః -  తారైః - ప్రతివచనమ్ -  ఆచష్ట - ఇవ - తే.

అన్వయక్రమము.

శర్వాణీ, సరస్వత్యాః, సూక్తీ రమృతలహరీ, కౌశల, హరీః, అవిరళమ్‌, శ్రవణచులుకాభ్యామ్, పిబంత్యాః, చమత్కార, శ్లాఘా, చలిత శిరసః, తే, కుండల గణః, తారైః, ఝణత్కారైః, ప్రతివచనమ్, ఆచష్ట ఇవ.

పద్యము.

శా.  వాణీ గానసుధాస్రవంతి కుశలత్వప్రాభవంబీవు సు

జ్ఞానీ! దోసిటఁ గ్రోలుచున్ వర శిరఃకంపంబుతో నెన్నుటన్

మాణిక్యాంచిత కర్ణభూషలటులే మార్మ్రోగుఁ గంపించుచున్

దానిన్ సత్ప్రణవంబుఁ బోలెడి ఝణత్కారంబహో! శ్లాఘ్యమే. ॥ 60 ॥

ప్రతిపదార్థము.

శర్వాణీ! = ఈశ్వరపత్నివైన ఓ పార్వతీ, 

సరస్వత్యాః = సరస్వతీ దేవి యొక్క, 

సూక్తీ రమృతలహరీ = మధుర గానామృత ప్రవాహపు పొంగు యొక్క, 

కౌశల = సౌభాగ్యమును, 

హరీః = హరించుచున్న,

అవిరళమ్‌ = ఎడతెగని విధముగా, 

శ్రవణ చులుకాభ్యామ్ = చెవులు అను దోసిళ్ళ చేత, 

పిబంత్యాః = గ్రోలుచుండుట యొక్క, 

చమత్కార = ఆనందమును, 

శ్లాఘా = శ్లాఘించుటచే, 

చలిత శిరసః = కంపించు (ఆడించు) శిరస్సుగల, 

తే = ని యొక్క, 

కుండల గణః = కర్ణాభరణములు అన్నియు, 

తారైః = ఎక్కువైన, 

ఝణత్కారైః = ఝణఝణ ధ్వనులచేత, 

ప్రతివచనమ్ = ఆమోదపు బదులు మాటలను, 

ఆచష్ట ఇవ = వచించున్నట్టులున్నది. 

భావము. 

తల్లీ శర్వాణీ! సరస్వతీ దేవి చేయు మధురగానామృత ప్రవాహపు పొంగును, ఎడతెగని విధముగా, చెవులు అను పుడిసిళ్ళ చేత గ్రోలుటలో పొందు, ఆశ్చర్య ఆనందములను శ్లాఘించుటకు, శిరస్సును చలింపచేయగా, నీ కర్ణాభరణములన్నియు ఒక్కసారిగా ఎక్కువ స్థాయిలో ఝణఝణత్కార ధ్వనుల చేత ఆమోదపు మాటలను, అనగా – “బాగున్నది – బాగున్నది” అని చెప్పే బదులు మాటలను వచించుచున్నట్లున్నది.

జైహింద్.