సౌందర్యలహరి పద్యాలు 16-20. రచన శ్రీ చింతా రామకృష్ణారావుగారు,సంగీతం, గానం...శ్రీమతి వల్లూరి సరస్వతి .

జైశ్రీరామ్.

16 వ శ్లోకము.  

కవీంద్రాణాం చేతః కమలవన బాలాతప రుచిం

భజంతే యే సంతః కతిచిదరుణామేవ భవతీమ్ |

విరించి ప్రేయస్యాస్తరుణతర శృంగార లహరీ

గభీరాభిర్వాగ్భిర్విదధతి సతాం రంజనమమీ || 

పదచ్ఛేదము.

కవీంద్రాణాన్ - చేతః - కమల వన - బాల - ఆతప - రుచిమ్ -

భజంతే - యే - సంతః - కతిచిత్ - అరుణామ్ - ఏవ - భవతీమ్ -

విరించి - ప్రేయస్యాః - తరుణతర - శృంగార లహరీ -

గభీరాభిః - వాగ్భిః - విదధతి - సతామ్ -  రంజనమ్ - అమీ.

అన్వయక్రమము.

కవీంద్రాణామ్,  చేతః, కమలవన, బాలాతపరుచిమ్, అరుణాం + ఏవ, భవతీమ్, కతిచిత్‌, యే -   సంతః, భజంతే, అమీ, విరించి ప్రేయస్యాః,  తరుణతర, శృంగార, లహరీ, గభీరాభిః, వాగ్భిః, సతామ్, రంజనమ్, విదధతి. 

పద్యము.

చం.  కవుల సుచేతనాబ్జవన గణ్య దినాది రవిప్రకాశమౌ,

ప్రవర మనోజ్ఞమౌ నరుణ పావననామ! నినున్ భజించుచున్

బ్రవరులు బ్రహ్మరాజ్ఞి పరువంపు విలాస ఝరీ గభీరమౌ

శ్రవణ సుపేయ వాగ్ఝరిని ప్రాజ్ఞులకున్ బరితృప్తినిత్తురే. ॥ 16 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

(హే భగవతి! = ఓ జననీ!)

కవీంద్రాణామ్ = కవిశ్రేష్ఠుల యొక్క,  

చేతః = చిత్తములు అనెడి 

కమలవన = పద్మ వనములకు, 

బాలాతపరుచిమ్ = ఉదయసూర్యుని కాంతి వంటిదగు, 

అరుణాం + ఏవ = అరుణ యను పేరు గల, 

భవతీమ్ = నిన్ను, 

కతిచిత్‌ = కొందఱు,  

యే - సంతః = ఏ విబుధ జనులు, 

భజంతే = సేవించుదురో 

అమీ = అట్టి వీరు, 

విరించి ప్రేయస్యాః = సరస్వతీ దేవి యొక్క,  

తరుణతర = ఉప్పాంగు పరువపు, 

శృంగార = శృంగార రసము యొక్క, 

లహరీ = కెరటము వలె, 

గభీరాభిః = గంభీరములైన, 

వాగ్భిః = వాగ్విలాసము చేత, 

సతామ్ = సత్పురుషులకు, 

రంజనమ్ = హృదయానందమును, 

విదధతి = చేయుచున్నారు. 

భావము. 

తల్లీ! బాల సూర్యుని కాంతి- పద్మములను వికసింపజేసినట్లుగా, కవీంద్రుల హృదయ పద్మములను వికసింపచేసే నిన్ను, అరుణవర్ణముగా ధ్యానించే సత్పురుషులు- సరస్వతీదేవి నవయౌవన శృంగార ప్రవాహము వంటి గంభీరమైన వాగ్విలాస సంపదతో, సత్పురుషుల హృదయములను రంజింపచేసెదరు.

17 వ శ్లోకము.  

సవిత్రీభిర్వాచాం శశిమణి శిలాభంగ రుచిభి

ర్వశిన్యాద్యాభిస్త్వాం సహ జనని సంచింతయతి యః |

స కర్తా కావ్యానాం భవతి మహతాం భంగిరుచిభి

ర్వచోభిర్వాగ్దేవీ వదన కమలామోద మధురైః || 

పదచ్ఛేదము.

సవిత్రీభిః - వాచామ్ -  శశిమణి శిలా - భంగ రుచిభిః -

వశిన్యాద్యాభిః - త్వామ్ -సహ - జనని - సంచింతయతి - యః -

స కర్తా - కావ్యానామ్ - భవతి - మహతామ్ - భంగి - రుచిభిః -

వచోభిః - వాగ్దేవీ - వదన కమల - ఆమోద - మధురైః

అన్వయక్రమము.

జనని, వాచామ్, సవిత్రీభిః, శశిమణి శిలా, భంగ, రుచిభిః, వశిన్యాదిభిః సహ, త్వామ్, యః, సంచింతయతి, సః, మహతామ్, భంగి, రుచిభిః, వాగ్దేవీ వదన కమల, ఆమోద,మధురైః, వచోభిః, కావ్యానామ్, కర్తాభవతి.

పద్యము.

సీ.  అనుపమవాక్కునకును మూలహేతువై చంద్రకాంతిమణుల చక్కనైన

ముక్కల కాంతులఁ బోలి వశిన్యాది శక్తులతోఁ గూడ చక్కగ నిను

నెవరు ధ్యానింతురో యిలపైన వారలు మహనీయ సుకవుల మాన్యతయును,

రసవత్తరంబును, రమ్య సరస్వతీ ముఖపద్మసంభూత పూజ్య వాక్సు

ధామోద మధుర మహావచనంబులన్ గమనీయమైనట్టి కావ్యకర్త

తే.గీ.  యగుట నిక్కంబు, శాంభవీ! ప్రగణితముగ,

శక్తి సామర్థ్యముల ననురక్తితోడ

నాకునొసగంగ వేడెదన్ శ్రీకరముగ

నిన్నుఁ గవితలన్ వర్ణింప నిరుపమముగ. ॥ 17 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

జనని = ఓ జననీ!

వాచామ్ = వాక్కులకు, 

సవిత్రీభిః = జనక స్థానీయులును, 

శశిమణి శిలా = చంద్రకాంతమణుల, 

భంగ = ముక్కల యొక్క, 

రుచిభిః = కాంతులను పోలెడు, 

వశిన్యాదిభిః సహ = వశినీ మొదలగు శక్తులతో గూడ, 

త్వామ్ = నిన్ను 

యః = ఎవడు, 

సంచింతయతి = చక్కగా ధ్యానించునో 

సః = అతఁడు, 

మహతామ్ = వాల్మీకి మొదలైన మహాకవుల యొక్క, 

భంగి = (రచనల) రీతుల వలె నుండు 

రుచిభిః = రసవంతమైన, 

వాగ్దేవీ వదన కమల = సరస్వతీదేవి ముఖము అనెడు కమలము నందలి, 

ఆమోద = పరిమళముచేత, 

మధురైః = మధురములైన, 

వచోభిః = వాక్సంపత్తితో, 

కావ్యానామ్ = కావ్యములకు, 

కర్తా భవతి = రచయితగా సమర్ధుఁడగు చున్నాడు. 

భావము. 

జగజ్జననీ! వాక్కులను సృజించు వారు, చంద్రకాంతమణుల శకలముల వలె తెల్లనైన దేహముల కాంతికలవారు అగు – వశినీ మొదలగు శక్తులతో కూడిన నిన్ను ఎవరు చక్కగా ధ్యానించునో వాడు – మహాకవులైన వాల్మీకి కాళిదాసాదుల కవిత్వరచన వలె మధురమైన, శ్రవణరమణీయమైన, సరస్వతీ దేవి యొక్క ముఖ కమల పరిమళములను వెదజల్లు మృదువైన వాక్కులతో – రసవంతమైన కావ్య రచన చేయగల సమర్థుఁడగును.

18 వ శ్లోకము.  

తనుచ్ఛాయాభిస్తే తరుణ తరణి శ్రీసరణిభి

ర్దివం సర్వాముర్వీమరుణిమ నిమగ్నాం స్మరతి యః |

భవంత్యస్య త్రస్యద్వన హరిణ శాలీన నయనాః

సహోర్వశ్యా వశ్యాః కతి కతి న గీర్వాణ గణికాః || 

పదచ్ఛేదము.

తనుచ్ఛాయాభిః - తే - తరుణ తరణి - శ్రీ సరణిభిః -

దివమ్ - సర్వామ్ -  ఉర్వీమ్ - అరుణిమ - నిమగ్నామ్ - స్మరతి - యః -

భవంతి - అస్య- త్రస్యతి -  వన హరిణ శాలీన - నయనాః -

సహ -  ఊర్వశ్యా - వశ్యాః - కతి కతి - న -  గీర్వాణ గణికాః.

అన్వయక్రమము.

తరుణ తరణి, శ్రీ సరణిభిః, తే, తనుచ్ఛాయాభిః, సర్వా, దివమ్, ఉర్వీమ్, అరుణిమ, నిమగ్నామ్, యః, స్మరతి, అస్య, త్రస్యత్‌, వనహరిణ, శాలీన, నయనాః, గీర్వాణ గణికాః, ఊర్వశ్యాసహ, కతికతి, న వశ్యాః భవంతి.

పద్యము.

సీ.  తరుణ తరుణిఁ బోలు నిరుపమ కాంతితో వెలిఁగెడి నీదైన వెలుఁగు లమరి

యాకాశమున్ భూమినంతటన్ గాంతులు చెలఁగు నా యరుణిమన్ దలచు నెవ్వ

డట్టి సాధకునికి హరిణముల కరణి బెదరుచూపుల సుర వేశ్యలు మరి

యూర్వశిఁ బోలెడి సర్వాంగసుందరుల్ వశముకాకెట్టుల మసలగలరు?

తే.గీ.  నిన్ను నిరతంబుఁ గొలిచెడి నిత్యభక్తి

నాకొసంగుము మాయమ్మ! శ్రీకరముగ,

నీదు పాద పరాగమే నియతిఁ గొలుపు

నాకుఁ బ్రాపింపఁ జేయుమో నయనిధాన! ॥ 18 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

(హే భగవతి! = ఓ అమ్మా!)

తరుణ తరణి = ఉదయ సూర్యుని యొక్క, 

శ్రీ సరణిభిః = కాంతి సౌభాగ్యమును బోలు, 

తే = నీ యొక్క, 

తనుచ్ఛాయాభిః = దేహపు కాంతుల చేత, 

సర్వా = సమస్తమైన, 

దివమ్ = ఆకాశమును, 

ఉర్వీమ్ = భూమిని, 

అరుణిమ = అరుణ వర్ణము నందు, 

నిమగ్నామ్ = మునిగినదానిగా, 

యః = ఏ సాధకుడు, 

స్మరతి = తలంచుచున్నాడో, 

అస్య = అట్టి సాధకునికి, 

త్రస్యత్‌ = బెదరుచుండు, 

వనహరిణ = అడవి లేళ్ళ యొక్క, 

శాలీన = సుందరము లైన, 

నయనాః = కన్నులు కలిగిన వారు, 

గీర్వాణ గణికాః = దేవలోక వేశ్యలు, 

ఊర్వశ్యాసహ = ఊర్వశి అను అప్సర స్త్రీతో సహా, 

కతికతి = ఎందరెందరో, 

న వశ్యాః భవంతి = లొంగిన వారుగా ఏల కాకుందురు ? అందఱూ వశ్యులగుదురు. 

భావము. 

జగజ్జననీ! ఉదయించుచున్న బాల సూర్యుని అరుణారుణ కాంతి సౌభాగ్యమును పోలిన నీ దివ్యదేహపు కాంతులలో- ఈ సమస్తమైన ఆకాశము, భూమి మునిగి ఉన్నట్లు భావించి ధ్యానించే సాధకునికి- బెదురు చూపులతో ఉండు లేడి వంటి కన్నులు కలిగిన దేవలోక అప్సర స్త్రీలు ఊర్వశితో సహా వశులవుతారు.

19 వ శ్లోకము.  

ముఖం బిందుం కృత్వా కుచయుగమధస్తస్య తదధో

హరార్ధం ధ్యాయేద్యో హరమహిషి తే మన్మథ కలామ్ |

స సద్యః సంక్షోభం నయతి వనితా ఇత్యతిలఘు

త్రిలోకీమప్యాశు భ్రమయతి రవీందుస్తనయుగామ్ || 

పదచ్ఛేదము.

ముఖమ్ - బిందుమ్ -  కృత్వా - కుచయుగమ్ - అధః - తస్య - తత్ - అధః -

హర + అర్ధమ్ -  ధ్యాయేత్ - యః -  హరమహిషి - తే - మన్మథ - కలామ్ -

స - సద్యః - సంక్షోభమ్ - నయతి-  వనితా - ఇతి - అలఘు -

త్రిలోకీమ్ - అపి - ఆశు - భ్రమయతి - రవీందు స్తనయుగామ్.

అన్వయక్రమము.

హరమహిషి, ముఖమ్, బిందుమ్, కృత్వా, తస్య, అధః, కుచయుగమ్, కృత్వా, తత్‌, అధః, హరార్థమ్, కృత్వా, తత్ర, తే, మన్మథ కలామ్, యః, ధ్యాయేత్‌, సః, సద్యః, వనితా, సంక్షోభమ్, నయతి ఇతి, అతిలఘు, రవీందు, స్తనయుగామ్,  త్రిలోకీం అపి, ఆశు, భ్రమయతి.

పద్యము.

సీ.  శ్రీచక్రముననున్నచిన్మయ బిందువున్ నీముఖసీమగాఁ బ్రేమఁ గనుచు,

దానిక్రిందను కుచ ద్వయము నాక్రిందను శివునర్ధభాగమౌ భవుని సతిని,

బిందువు క్రిందను వెలుఁగు త్రికోణాన క్లీమ్ బీజమున్ మదిన్ లీలఁ గనుచు

నెవరుందురో వార లెవరినైననుగాని మోహంబులో ముంచి ముగ్ధులుగను

తే.గీ. జేయఁ గలుగుదురోయమ్మ! శ్రీ రవీందు

లను గుచములుగ నొప్పెడి వినుతయౌ త్రి

లోకినిని భ్రమన్ ముంచు తా నేకబిగిని

శీఘ్రముగనమ్మ, నీ శక్తి చెప్పఁ దరమె? ॥ 19 ॥ 

ప్రతిపదార్థము. 

హరమహిషి = శివుని పట్టమహిషివైన ఓ జననీ!

ముఖమ్ = ముఖమును, 

బిందుమ్ = బిందువుగా, 

కృత్వా = చేసి (అనగా - బిందుస్తానమును ముఖముగా ధ్యానించి అని అర్థము), 

తస్య = ఆ ముఖమునకు, 

అధః = క్రిందిభాగమునందు, 

కుచయుగమ్ = స్తనద్వయమును, 

కృత్వా =  (ధ్యానము)చేసి

తత్‌ = ఆ స్తనద్వయమునకు 

అధః = క్రిందుగా, 

హరార్థమ్ = హరునిలో అర్థభాగమై యున్నశక్తి రూపమును ,(త్రికోణమును) 

కృత్వా = ఉంచి

తత్ర = అక్కడ,

తే = నీ యొక్క,

మన్మథ కలామ్ = కామబీజమును,

యః = ఏ సాధకుడు, 

ధ్యాయేత్‌ = ధ్యానించునో, 

సః= ఆ సాధకుడు, 

సద్యః = వెనువెంటనే, 

వనితా = కామాసక్తులగు స్త్రీలను, 

సంక్షోభమ్ = కలవరము, 

నయతి ఇతి = పొందించుచుండుట అనునది , 

అతిలఘు = అతిస్వల్ప విషయము,

రవీందు = 'సూర్యచంద్రులే 

స్తనయుగామ్ = స్తనములుగా గల,  

త్రిలోకీం అపి = ముల్లోకములను సహితము, 

ఆశు = శీఘ్రముగా, 

భ్రమయతి = అతడు భ్రమింప చేయుచున్నాడు . 

భావము. 

ఓ మాతా! నీ మోమును బిందువుగా జేసి, దానిక్రిందుగా కుచయుగమునుంచి, దాని క్రిందుగా త్రికోణముంచి నీమన్మథకళ నెవడు ధ్యానిస్తాడో, ఆ ధ్యాన ఫలితంగా కామాసక్తులైన వనితలను కలవరపెడుతున్నాడు. అంతే కాదు ఆ సాధకుడు సూర్య చంద్రులను స్తనములుగా కలిగిన త్రిలోకములను  మోహమునకు గురిచేయుచున్నాడు.

20 వ శ్లోకము.  

కిరంతీమంగేభ్యః కిరణ నికురుంబామృతరసం

హృది త్వా మాధత్తే హిమకరశిలామూర్తిమివ యః |

స సర్పాణాం దర్పం శమయతి శకుంతాధిప ఇవ

జ్వరప్లుష్టాన్ దృష్ట్యా సుఖయతి సుధాధార సిరయా || 

పదచ్ఛేదము.

కిరంతీమ్ -  అంగేభ్యః - కిరణ - నికురుంబ - అమృత రసం -

హృది - త్వామ్ - ఆధత్తే - హిమ కర శిలామూర్తిమ్ - ఇవ - యః -

స - సర్పాణామ్ - దర్పమ్ -  శమయతి - శకుంతాధిప - ఇవ -

జ్వర - ప్లుష్టాన్ - దృష్ట్యా - సుఖయతి - సుధాధార - సిరయా.

అన్వయక్రమము.

అంగేభ్యః, కిరణ, నికురుంబ, అమృత రసం, కిరంతీమ్, త్వామ్, యః, హృది, హిమకరశిలా, మూర్తి + ఇవ, ఆధత్తే, సః, శకుంతాధిప ఇవ, సర్పాణామ్, దర్పమ్, శమయతి, జ్వర, ప్లుష్టాన్‌, సుధాధార సిరయా, దృష్ట్యా, సుఖయతి.

పద్యము.

సీ.  ఆపాద మస్తకంబంతటి కిరణాలఁ బ్రసరించు నమృతమ్ము నసమరీతిఁ

గురిపించుచున్నట్టి నిరుపమ శశిశిలా మూర్తిగా భావించి స్ఫూర్తితోడ

నే సాధకుండు నిన్ హితముతోఁ బ్రార్థించునట్టివాఁ డసమానుఁడయిన గొప్ప

గరుడుని యట్టుల నురగ దంష్ట్రల నుండి వెల్వడు విషమును వింతగాను

తే.గీ.  బాపువాఁడగుచుండెను, జ్వరముతోడ

బాధనందువారికి బాధఁ బాయఁజేయు,

నమృతపు సిరల దృక్కుల ననితరముగ

నమ్మ! నా ప్రార్థనల నందుకొమ్మ నీవు. ॥ 20 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

(హే మాత! = ఓ జననీ!) 

అంగేభ్యః = కరచరణాది అవయవముల నుండి, 

కిరణ = వెలుగుల యొక్క, 

నికురుంబ = సమూహము వలన కలిగిన,

అమృత రసం = అమృత రసమును, 

కిరంతీమ్ = వర్షించుచున్న, 

త్వామ్ = నిన్ను, 

యః = ఏ సాధకుడు,

హృది= హృదయమునందు, 

హిమకరశిలా = చంద్రకాంతిశిలయొక్క 

మూర్తి + ఇవ = ప్రతిమవలె, 

ఆధత్తే = ధారణ చేసి ధ్యానించునో, 

సః = ఆ సాధకుడు, 

శకుంతాధిప ఇవ = గరుత్మంతుని వలె,

సర్పాణామ్ = పాముల యొక్క, 

దర్పమ్ = పొగరును,

శమయతి = శాంతింప చేయుచున్నాడు,

జ్వర = జ్వరతాపముచే, 

ప్లుష్టాన్‌ = బాధపడువారిని, 

సుధాధార సిరయా = అమృతమును స్రవించు నాడివంటి, 

దృష్ట్యా = వీక్షణము చేత, 

సుఖయతి = సుఖమును కలుగ చేయుచున్నాడు. 

భావము. 

తల్లీ! అవయవముల నుండి కిరణ సమూహ రూపమున అమృత రసమును వెదజల్లుతున్న చంద్రకాంత శిలామూర్తిగా నిన్ను హృదయమందు ధ్యానించువాడు, గరుత్మంతుని వలె సర్పముల యొక్క మదమడచగలడు. అమృతధారలు ప్రవహించు సిరలు గల దృష్టితో జ్వర పీడితులను చల్లబరచగలడు.

జైహింద్.

సౌందర్యలహరి 11-15పద్యాలు. రచన శ్రీ చింతా రామకృష్ణారావుగారు, సంగీతం, గానం...

జైశ్రీరామ్.

11 వ శ్లోకము.  

చతుర్భిశ్శ్రీకంఠైశ్శివయువతిభిః పంచభిరపి

ప్రభిన్నాభిశ్శంభోర్నవభిరపి మూలప్రకృతిభిః |

చతుశ్చత్వారింశద్వసుదల కలాశ్ర త్రివలయ-

త్రిరేఖాభిస్సార్ధం తవ శరణకోణాః పరిణతాః || 

పదచ్ఛేదము.

చతుర్భిః - శ్రీకంఠైః - శివయువతిభిః - పంచభిః - అపి -

ప్రభిన్నాభిః - శంభోః - నవభిః - అపి - మూలప్రకృతిభిః -

చతుశ్చత్వారింశత్ -  వసుదల - కలాశ్ర  త్రివలయ-

త్రిరేఖాభిః - సార్ధమ్ - తవ - శరణ - కోణాః - పరిణతాః.

అన్వయక్రమము.

చతుర్భిః, శ్రీ కంఠైః, శంభోః, ప్రభిన్నాభిః, పంచభిః అపి, శివయువతిభిః, నవభిః, మూల ప్రకృతిభిః అపి, తవ, శరణ, కోణాః, వసుదళ, కలాశ్ర, త్రివలయ, త్రిరేఖాభిః సార్ధమ్, పరిణతాః, చతుశ్చత్వారింశత్‌. 

పద్యము.

సీ.  శ్రీచక్రమది నాల్గు శివచక్రములు, వాటి నుండియే విడివడి యున్న శక్తి

చక్రమ్ము లైదుతోఁ జక్కఁగ నున్నట్టి, సృష్టికి మూలమై చెలగుచున్న

తత్త్వమ్ముతోఁ గూడి తనరు నీ వాసమౌ శ్రీచక్రమందలి చెలగు కోణ

ములనష్టదళముల నలపద్మషోడశమును మేఖలాతంత్రముగను, మూడు

తే.గీ.  భూపురములును కలిసిన మొత్తమటుల

నలుబదియు నాలుగంచులు కలిగి యుండె

నమ్మ నీవాసమపురూపమైనదమ్మ!

నెమ్మి నిన్ను నేఁ బూజింతునమ్మ నమ్మి. ॥ 11 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

(హే భగవతి = ఓ జననీ!)

చతుర్భిః = నలుగురైన, 

శ్రీ కంఠైః = శివులచేతను, 

శంభోః = శివుని కంటె 

ప్రభిన్నాభిః = వేరైన, 

పంచభిః అపి = ఐదుగురైన, 

శివయువతిభిః= శివశక్తుల చేతను, 

నవభిః = తొమ్మిదిఐన, 

మూల ప్రకృతిభిః అపి = మూల కారణముల చేతను, 

తవ = నీ యొక్క, 

శరణ = నిలయమగు శ్రీ చక్రము యొక్క, 

కోణాః = కోణములు, 

వసుదల = ఎనిమిది దళముల చేతను, 

కలాశ్ర = పదునాఱు దళముల చేతను, 

త్రివలయ = మూడు మేఖలల (వర్తుల రేఖల) చేతను, 

త్రిరేఖాభిఃసార్ధమ్ = మూడు భూపుర రేఖల చేతను, 

పరిణతాః = పరిణామమును పొందినవై, 

చతుశ్చత్వారింశత్‌ = నలుబది నాలుగు అగుచున్నవి. 

భావము. 

తల్లీ! నాలుగు శివకోణములు, తద్భిన్నములైన అయిదు శక్తికోణములు, తొమ్మిది మూల ప్రకృతులతోనూ, అష్టదళ పద్మము, షోడశదళ పద్మము, మేఖలాత్రయము, భూపురత్రయములతో నీవుండే శ్రీచక్రము 44 త్రికోణములతో అలరారుచున్నది.

12 వ శ్లోకము.  

త్వదీయం సౌందర్యం తుహినగిరికన్యే తులయితుం

కవీంద్రాః కల్పంతే కథమపి విరించి ప్రభృతయః |

యదాలోకౌత్సుక్యాదమరలలనా యాంతి మనసా

తపోభిర్దుష్ప్రాపామపి గిరిశ సాయుజ్య పదవీమ్ || 

పదచ్ఛేదము.

త్వదీయమ్ -  సౌందర్యమ్ -  తుహినగిరికన్యే -  తులయితుమ్ -

కవీంద్రాః - కల్పంతే - కథమ్ అపి -  విరించి ప్రభృతయః -

యత్ - ఆలోక - ఉత్సుక్యాత్ -  అమరలలనా - యాంతి - మనసా

తపోభిః - దుష్ప్రాపామ్ - అపి - గిరిశ - సాయుజ్య - పదవీమ్.

అన్వయక్రమము.

తుహిన గిరికన్యే! త్వదీయమ్, సౌందర్యమ్, తులయితుమ్, విరించి ప్రభృతయః, కవీంద్రాః, కథమపి, కల్పంతే, యత్‌, ఆలోక, ఔత్సుక్యాత్‌, అమర లలనాః, తపోభిః, దుష్ప్రాపామ్ అపి, గిరిశ, సాయుజ్య,  పదవీమ్, మనసా, యాంతి. 

పద్యము.

శా. నీ సౌందర్యము పోల్పఁ జాలరు భవానీ! బ్రహ్మసుత్రాములున్,

నీ సౌందర్యము గాంచి యప్సరసలున్ నిన్బోలలేనందునన్

ధ్యాసన్నిల్పి మహేశ్వరున్ మనములన్ ధ్యానించి తాదాత్మ్యతన్

భాసింపంగను జూతురైక్యమగుచున్, భక్తిప్రదా! శాంభవీ! ॥ 12 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

తుహిన గిరికన్యే = ఓ పార్వతీ! 

త్వదీయమ్ = నీ యొక్క 

సౌందర్యమ్ = అందచందములను, 

తులయితుమ్ = ఉపమానములతో సరిపోల్చి చెప్పుటకు, 

విరించి ప్రభృతయః = బ్రహ్మమున్నగు, 

కవీంద్రాః = కవిశ్రేష్ఠులు సైతము, 

కథమపి = ఏ విధముగను 

కల్పంతే = సమర్థులు కాకున్నారు 

యత్‌ = ఏ కారణము వలన అనగా 

ఆలోక = నీ సౌందర్యమును చూచుట యందలి 

ఔత్సుక్యాత్‌ = కుతూహలము వలన 

అమర లలనాః = దేవతా స్త్రీలు,

తపోభిః = నియమనిష్టలతో తపస్సు చేసి గూడ, 

దుష్ప్రాపాం అపి = పొంద శక్యము కానిదైనను, 

గిరిశ = శివునితో

సాయుజ్య = సాయుజ్యము, 

పదవీమ్ = పదవిని,

మనసా = మనస్సుచేత, 

యాంతి = పొందుచున్నారు. 

భావము. 

అమ్మా! బ్రహ్మ విష్ణు ఇంద్రాది కవీంద్రులు కూడా ఎంత ప్రయత్నించినా నీ దేహ సౌందర్యముకు సాటి చెప్పలేకపోతున్నారు. దేవతా స్త్రీలు, అప్సరసలు నీ సౌందర్యము చూచుటకు కుతూహలము కలవారై, నీ అందముతో సాటిరాని వారై, కఠిన తపస్సులచే కూడా పొందలేని శివసాయుజ్యమును మనస్సుచే పొందుతున్నారు.

13 వ శ్లోకము.  

నరం వర్షీయాంసం నయన విరసం నర్మసుజడం

తవాపాంగాలోకే పతిత మనుధావంతి శతశః |

గలద్వేణీబంధాః కుచకలశ విస్రస్త సిచయాః

హటాత్ త్రుట్యత్కాఞ్చ్యో విగళిత దుకూలా యువతయః || 

పదచ్ఛేదము.

నరం - వర్షీయాంసం - నయన విరసం  - నర్మసు - జడం -

తవ - అపాంగ - ఆలోకే  - పతితమ్ - అనుధావంతి - శతశః |

గలత్ -  వేణీ బంధాః  - కుచ కలశ - విస్రస్త - సిచయాః - 

హటాత్ -  త్రుట్యత్ - కాఞ్చ్యః -  విగళిత - దుకూలా - యువతయః.

అన్వయక్రమము.

వర్షీయాంసమ్, నయన విరసమ్, నర్మసు, జడమ్, తవ, అపాంగ ఆలోకే, నరమ్, యువతయః, గళత్,  వేణీ, బంధాః, కుచకలశ, విస్రస్త, సిచయాః, హఠాత్‌, త్రుట్యత్, కాఞ్చ్యః, విగళిత, దుకూలాః, శతశః, అనుధావంతి. 

పద్యము.

శా.  కన్నుల్ కాంతి విహీనమై , జడుఁడునై, కాలంబె తాఁ జెల్లెనం

చెన్నంజాలిన వానిపైన బడినన్ హృద్యంపు నీ చూపహో!

కన్నెల్ చూడగ నెంచి వానిని మదిన్ గాంక్షించుచున్ బయ్యెదల్

క్రన్నన్ జారఁగ, నీవి, మేఖలలు జారన్, వెన్దవుల్చుందురే ॥ 13 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

(హే భగవతి! = ఓ అమ్మా!)

వర్షీయాంసమ్ = మిక్కిలి ముసలివాడైనను,

నయన విరసమ్ = వికారమును గొలుపు కన్నులు గలవాడైనను, 

నర్మసు = ప్రణయకామకేళీ విలాసాదుల యందు 

జడమ్ = మందుడైనను, 

తవ = నీ యొక్క, 

అపాంగాలోకే = క్రీగంటి అనుగ్రహ వీక్షణమునకు పాత్రమైన, 

నరమ్ = మనుష్యుని (అతడు మన్మథుని వలె కనబడి) చూచి, 

యువతయః = యువతులు, 

గళత్ = జాఱుచున్న, (విడివడుచున్న) 

వేణీ = జడల యొక్క 

బంధాః = ముడులు కలవారై; 

కుచకలశ = కడవల వంటి స్తనములపై నుండి, 

విస్రస్త = జాఱిపోయిన, 

సిచయాః = పైట కొంగులు గల వారై, 

హఠాత్‌ = ఆకస్మికముగా, 

త్రుట్యత్ = తెగివిడిపోయిన 

కాఞ్చ్యః = మొలనూళ్ళు గలవారై, 

విగళిత = వీడిపోయిన 

దుకూలాః = పోకముడులు కలవారై; 

శతశః = వందలకొలది, 

అనుధావంతి = అనుసరించి వెంట పరుగెత్తుచుండిరి.   

భావము. 

తల్లీ! నీ క్రీగంటి చూపుపడిన మానవుడు, అతడు కురూపియైనా, ముదుసలి అయినా, సరసమెరుగని వాడయినా, అలాంటి వాడిని చూసి- మహా మోహముతో కొప్పులు వీడిపోవగా, పైట చెంగులు జారిపోవగా, గజ్జెలమొలనూళ్ళు తెగిపోవగా, ప్రాయములో ఉన్న వందల కొద్దీ స్త్రీలు అతని వెంటపడతారు. అంటే అమ్మవారి అనుగ్రహము అట్టి కురూపిని కూడా మన్మథుని వంటి అందగాడిని చేయునని భావం.

14 వ శ్లోకము.  

క్షితౌ షట్పఞ్చాశద్ ద్విసమధిక పఞ్చాశదుదకే

హుతాశే ద్వాషష్టి శ్చతురధిక పఞ్చాశ దనిలే |

దివి ద్విష్షట్ త్రింశన్మనసి చ చతుష్షష్టిరితి యే

మయూఖాస్తేషామప్యుపరి తవ పాదాంబుజయుగమ్ || 

పదచ్ఛేదము.

క్షితౌ - షట్పఞ్చాశత్ - ద్విసమధిక - పఞ్చాశత్ - ఉదకే

హుతాశే - ద్వాషష్టిః - చతుః - అధిక - పఞ్చాశత్ - అనిలే -

దివి - ద్విః షట్ త్రింశత్ -  మనసి చ - చతుః షష్టిః - ఇతి - యే

మయూఖాః - తేషామ్ -  అపి -  ఉపరి - తవ - పాద - అంబుజ యుగమ్.

అన్వయక్రమము.

క్షితౌ, షట్‌పఞ్చాశత్‌, ఉదకే, ద్వి సమధిక పఞ్చాశత్‌, హుతాశే, ద్వాషష్టిః, అనిలే, చతురధిక పఞ్చాశత్‌, దివి, ద్విః షట్‌ త్రింశత్‌, మనసిచ, చతుష్షష్టిః, ఇతి, యే మయూఖాః, తేషాం అపి, ఉపరి, తవ, పాదాంబుజయుగమ్‌.

పద్యము.

సీ.  భూతత్త్వముననొప్పి, పూజ్య మూలాధార మున నేబదారు కిరణములుండ,

జలతత్త్వముననున్న చక్కని మణిపూరమున నేబదియు రెండు ఘనతనుండ,

నగ్నితత్త్వంబుననలరి స్వాధిష్ఠానమున నరువదిరెండు ప్రణుతినుండ,

వాయుతత్త్వముతోడ వరలు ననాహత మందేబదియునాల్గు,  ననితరమగు

నాకాశ తత్త్వాన నల విశుద్ధమునందు డెబ్బదిరెండు ఘటిల్లి యుండ,

మానస తత్త్వాన మసలు నాజ్ఞాచక్రమున నరువదినాల్గు వినుతినొప్ప

తే.గీ.  నట్టి వాని సహస్రారమందునున్న

బైందవ స్థానమున నీదు పాదపంక

జయుగ మొప్పి యుండును దేజసంబు తోడ,

నట్టి నిన్ గొల్తునమ్మరో! యనుపమముగ. ॥ 14 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

(హే భగవతి! = ఓ జననీ!)

క్షితౌ = పృథివీ తత్త్వమునకు చెందిన మూలాధార చక్రమునందు, 

షట్‌పఞ్చాశత్‌ = ఏబది యారు, 

ఉదకే = జలతత్త్వమునకు చెందిన మణిపూర చక్రమునందు, 

ద్వి సమధిక పఞ్చాశత్‌ = ఏబది రెండును, 

హుతాశే = అగ్నితత్త్వమునకు చెందిన స్వాధిష్ఠాన చక్రమునందు, 

ద్వాషష్టిః = అరువది రెండును, 

అనిలే = వాయు తత్త్యమునకు చెందిన అనాహత చక్రమునందు, 

చతురధిక పఞ్చాశత్‌ = ఏబది నాలుగును, 

దివి = అకాశతత్త్వమునకు చెందిన విశుద్ధి చక్రమునందు, 

ద్విః షట్‌ త్రింశత్‌ = డెబ్బది రెండును, 

మనసిచ = మనస్తత్వమునకు చెందిన ఆజ్ఞా చక్రము నందు, 

చతుష్షష్టిః = అరువదినాలుగును, 

ఇతి = ఈ విధముగా, 

యే మయూఖాః = ఏ కిరణములున్నవో, 

తేషాం అపి = వాటి అన్నిటికిని గూడ, 

ఉపరి = పై భాగమున, 

తవ = నీ యొక్క, 

పాదాంబుజయుగమ్‌ = చరణ కమలముల జంటవర్తించును. 

భావము. 

ఓ దేవీ! మూలాధారము పృథ్వీతత్త్వముతో కూడినది. అందు కాంతి కిరణములు 56. మణిపూరకము జలతత్త్వముతో కూడినది. అందు కాంతి కిరణములు 52. స్వాధిష్ఠానము అగ్నితత్త్వాత్మకము. అందు కిరణములు 62. అనాహతము వాయుతత్త్వాత్మకము, అందు కిరణములు 54. విశుద్ధిచక్రము ఆకాశతత్త్వాత్మకము. అందలి మయూఖములు 72. మనస్తత్త్వాత్మకమగు ఆజ్ఞాచక్రమునందు కిరణములు 64. ఈ వెలుగు కిరణములన్నింటినీ అధిగమించి, వాటి పైన నీ చరణ కమలములు ప్రకాశించుచున్నవి.

15 వ శ్లోకము.  

శరజ్జ్యోత్స్నా శుద్ధాం శశియుత జటాజూట మకుటాం

వర త్రాస త్రాణ స్ఫటికఘుటికా పుస్తక కరామ్ |

సకృన్నత్వా న త్వా కథమివ సతాం సన్నిదధతే

మధు క్షీర ద్రాక్షా మధురిమ ధురీణాః ఫణితయః || 

పదచ్ఛేదము.

శరత్ జ్యోత్స్నా - శుద్ధామ్ - శశి యుత - జటాజూట - మకుటామ్ -

వర - త్రాస - త్రాణ - స్ఫటిక - ఘుటికా - పుస్తక - కరామ్ -

సకృత్ - నత్వా - న - త్వా - కథమ్ - ఇవ - సతామ్ - సన్నిదధతే -

మధు - క్షీర - ద్రాక్షా - మధురిమ - ధురీణాః - ఫణితయః.

అన్వయక్రమము.

శరత్‌, జ్యోత్స్నా, శుద్ధామ్,  శశియుత, జటాజూట, మకుటామ్, వర, త్రాసత్రాణ, స్ఫటిక ఘుటికా, పుస్తక, కరామ్, త్వా, సకృత్‌, నత్వా,  సతామ్, మధు, క్షీర, ద్రాక్షా, మధురిమ, ధురీణాః, ఫణితయః, కథమివ,  న - సన్నిదధతే.

పద్యము.

సీ.  శరదిందు చంద్రికల్ సరితూగునంతటి నిర్మలదేహంపు నెలతవీవు,

పిల్ల జాబిలి తోడనల్ల జడలతోడ, నుతకిరీటమునొప్పు నతివవీవు,

కోరికల్ తీర్చెడి తీరైన వరముద్ర, భయమును బాపు నభయపు ముద్ర,

స్ఫటిక మాలను దాల్చి, సన్నుతంబుగ దివ్య పుస్తకంబును దాల్చి నిస్తులవయి

తే.గీ.  యొప్పు నీకు వందనములు గొప్పగాను

జేయు సజ్జనులకునబ్బు శ్రీకరముగ

మధువు, గోక్షీర, ఫలరస మాధురులను

మించు వాగ్ధాటి భువిపైన మేల్తరముగ. ॥ 15 ॥ 

ప్రతిపదార్థము.  

(హే భగవతి! = ఓ జననీ!)

శరత్‌ = శరత్కాలపు 

జ్యోత్స్నా = వెన్నెలవలె, 

శుద్ధామ్ = నిర్మలమైనదియు,  

శశియుత = నెలవంకరేఖను కూడినదియు నయిన, 

జటాజూట = జుట్టు ముడి అనెడి, 

మకుటామ్ = కిరీటము గలదియు, 

వర = వరద ముద్రను, 

త్రాసత్రాణ = అభయముద్రయు, 

స్ఫటిక ఘుటికా = స్ఫటికములతో కూర్చడిన అక్షమాలయు, 

పుస్తక = పుస్తకమును, 

కరామ్ = హస్తములందు గలిగినదానిగా, 

త్వా = నిన్ను, 

సకృత్‌ = ఒక్కమాఱు అయినను, 

నత్వా = నమస్కరించిన, 

సతామ్ = బుద్ధిమంతులకు, 

మధు = తేనె, 

క్షీర = పాలు, 

ద్రాక్షా = ద్రాక్షా ఫలముల, 

మధురిమ = తీయదనమును, 

ధురీణాః = వహించి యున్న మధురాతిమధురమైన,

ఫణితయః = వాగ్విలాస వైఖరులు, 

కథమివ = ఎట్లు, 

న - సన్నిదధతే = ప్రాప్తించకుండా ఉండును? 

భావము. 

తల్లీ! శరత్కాలపు వెన్నెలవలె శుద్ధమైన తెల్లని కాంతి కలిగినట్టి, చంద్రునితో కూడిన జటాజూటమే కిరీటముగా కలిగినట్టి, వరదాభయ ముద్రలను, స్ఫటిక మాలా పుస్తకములను నాలుగు చేతులలో ధరించి ఉన్న నీకు, ఒకసారైనా నమస్కరించక సజ్జనులు, కవులు తేనె, పాలు, ద్రాక్ష పండ్లయొక్క మాధుర్యము నిండి యున్న వాక్కులను ఎలా పొందగలరు?

జైహింద్.

సౌందర్యలహరి 6-10పద్యాలు, రచన శ్రీ చింతా రామకృష్ణారావుగారు,సంగీతం,గానం శ్రీమతి వల్లూరి సరస్వతి.

జైశ్రీరామ్.

6 వ శ్లోకము.  

ధనుః పౌష్పం మౌర్వీ మధుకరమయీ పంచ విశిఖాః

వసంతః సామంతో మలయమరు దాయోధనరథః |

తథాఽప్యేకః సర్వం హిమగిరిసుతే కామపి కృపాం

అపాంగాత్తే లబ్ధ్వా జగదిదమనంగో విజయతే || 

పదచ్ఛేదము.

ధనుః - పౌష్పమ్‌ - మౌర్వీ -  మధుకరమయీ -  పంచ విశిఖాః - 

వసంతః - సామంతః -  మలయమరుత్ -  ఆయోధనరథః  - 

తథాఽపి -  ఏకః - సర్వమ్ -  హిమగిరిసుతే -  కామ్ - అపి - కృపామ్ - 

అపాంగాత్ - తే -  లబ్ధ్వా - జగత్ - ఇదమ్ - అనంగః -  విజయతే || 

అన్వయక్రమము.

హిమగిరిసుతే! ధనుః, పౌష్పమ్, మౌర్వీ, మధుకరమయీ,  పంచ, సామంతః, వసంతః, ఆయోధన రథః, మలయమరుత్‌, తథాపి, అనంగః, ఏకః, తే, అపాంగాత్‌, కామ్ + అపి, కృపామ్, లబ్ధ్వా, ఇదమ్, సర్వం జగత్‌, విజయతే. 

పద్యము.

సీ.  హేమాద్రి పుత్రి! నిన్నేమని పొగడుదు, నీ చూపు పడెనేని నిత్య శుభము

లందగవచ్చును, మందస్మితా! నీదు కడగంటి చూపునన్ గంతుడిలను

పూలవిల్లే కల్గి, పూర్తిగా తుమ్మెదల్ నారిగా కల్గి, యనారతంబు

నైదు బాణములనే యాయుధాలుగఁ గల్గి, జడుఁడుగా నుండియు వడివడిగను

తే.గీ.  మలయ మారుత రథముపై మసలుచుండి

సృష్టినే గెల్చుచుండె, నీ దృష్టి కొఱకు

భక్తులల్లాడుచుంద్రు నీ ప్రాపుఁ గోరి,

చూచి రక్షింపు, నేనునున్ వేచియుంటి. ॥ 6 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

హిమగిరిసుతే = హిమవత్సర్వత రాజపుత్రికా! 

ధనుః = విల్లు, 

పౌష్పమ్ = పుష్పమయమైనది, 

మౌర్వీ = అల్లెత్రాడు, 

మధుకరమయీ = తుమ్మెదలతో కూర్పఁబడినది, 

విశిఖాః = బాణములు, 

పంచ = ఐదుమాత్రమే, 

సామంతః = చెలికాడు, 

వసంతః = రెండు నెలలే ఉండు వసంత ఋతువు, 

ఆయోధన రథః = యుద్ధ రథము, 

మలయమరుత్‌ = మలయ మారుతము, 

తథాఽపి = ఐనప్పటికీ, 

అనంగః = శరీరమే లేని మన్మథుడు, 

ఏకః = ఒక్కడే, 

తే = నీ యొక్క, 

అపాంగాత్‌ = కడగంటి చూపు వలన, 

కామ్ + అపి = అనిర్వచనీయమైన, 

కృపామ్ = దయను, 

లబ్ధ్వా = పొంది, 

ఇదమ్ = ఈ, 

సర్వం జగత్‌ = సమస్త జగత్తును, 

విజయతే = జయించుచున్నాడు. 

భావము. 

ఓ హిమవత్పర్వత రాజపుత్రీ! పుష్పమయమైన విల్లు, తుమ్మెదల వరుసతో కూర్చిన అల్లెత్రాడు, లెక్కకు ఐదు మాత్రమే బాణములు, అల్పాయుష్కుడు-జడుడు అయిన వసంతుడు చెలికాడు, మలయ మారుతమే రథము. ఇలా ఏ మాత్రము సమర్ధములు కానివగు ఇట్టి సాధన సామగ్రితో కనీసము శరీరము గూడా లేనివాడైన మన్మథుడు నిన్ను ఆరాధించి, అనిర్వచనీయమైన నీ కరుణా కటాక్షమును పొంది ఈ సమస్త జగత్తును జయించుచున్నాడు కదా!

7 వ శ్లోకము.  

క్వణత్కాంచీ దామా కరి కలభ కుంభ స్తననతా

పరిక్షీణా మధ్యే పరిణత శరచ్చంద్ర వదనా |

ధనుర్బాణాన్ పాశం సృణిమపి దధానా కరతలైః

పురస్తా దాస్తాం నః పురమథితు రాహో పురుషికా || 

పదచ్ఛేదము.

క్వణత్ - కాంచీ దామా - కరి కలభ - కుంభ స్తన - నతా

పరిక్షీణా - మధ్యే - పరిణత - శరచ్చంద్ర - వదనా -

ధనుర్బాణాన్ - పాశమ్ -  సృణిమ్ - అపి - దధానా - కరతలైః - 

పురస్తాత్ - ఆస్తాం - నః - పురమ్ - అథితుః - ఆహో - పురుషికా . 

అన్వయక్రమము.

క్వణత్‌, కాంచీదామా, కరి కలభ, కుంభ, స్తన, నతా, పరిక్షీణా, మధ్యే, పరిణత, శరత్‌ చంద్ర వదనా, కరతలైః, ధనుః, బాణాన్‌, పాశమ్, అపి, సృణి, దధానా, పురమథితుః, ఆహో పురుషికా, నః, పురస్తాత్‌, ఆస్తామ్.

పద్యము.

సీ.  మణుల గజ్జియలతో మహనీయ మేఖలన్ మిలమిల కనిపించు మెఱుపుతోడ,

గున్నయేనుగు యొక్క కుంభంబులన్ బోలు పాలిండ్ల బరువుచే వంగి యున్న

సన్నని నడుముతో, శరదిందుముఖముతోఁ, జెఱకు విల్లును, పూలచెండుటమ్ము

నంకుశమ్మును గల్గి, యరచేతఁ బాశమ్ము కల్గి శూలికినహంకారమైన

తే.గీ.  లోకములనేలు మాతల్లి శ్రీకరముగ 

మాకునెదురుగ నిలుచుత మమ్ము గావ,

జన్మసాఫల్యమొసఁగంగ, సన్నుతముగ

ముక్తి సామ్రాజ్యమీయంగఁ బొలుపు మీఱ. ॥ 7 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

(హే భగవతి! = ఓ జననీ!)

క్వణత్‌ = చిఱుసవ్వడి చేయు, 

కాంచీదామా = గజ్జెల మొలనూలు గలదియు, 

కరి కలభ = గున్నఏనుగుల, 

కుంభ = కుంభస్తలములతో పోల్చదగిన, 

స్తన = స్తనములచేత, 

నతా = ఇంచుక వంగినట్లుగా కనబడునదియు, 

పరిక్షీణా = కృశించిన, 

మధ్యే = నడుము గలదియు, 

పరిణత = పరిపూర్ణమైన, 

శరత్‌ చంద్ర వదనా = శరదృతువు నందలి పూర్ణిమా చంద్రుని వంటి వదనము గలదియు, 

కరతలైః = నాలుగు చేతులయందు, 

ధనుః = విల్లును, 

బాణాన్‌ =  బాణములను, 

పాశమ్ = పాశమును, 

అపి = మరియు, 

సృణి = అంకుశమును, 

దధానా = ధరించునదియు, 

పురమథితుః = త్రిపురహరుడైన శివుని యొక్క, 

ఆహో పురుషికా = అహంకార స్వరూపిణి యగు జగన్మాత, 

నః = మా యొక్క, 

పురస్తాత్‌ = ఎదుట, 

ఆస్తామ్ = సాక్షాత్కరించు గాక ! 

భావము. 

చిరుసవ్వడి చేయు గజ్జెల వడ్డాణము గలది, గున్న ఏనుగు కుంభములను పోలు స్తనములు కలిగి కొద్దిగా వంగినట్లు కనబడునది, సన్నని నడుము గలది, శరదృతువు నందలి పరిపూర్ణమైన పూర్ణిమ చంద్రుని పోలే ముఖము గలది, నాలుగు చేతులయందు వరుసగా ధనుస్సు, బాణములు,  పాశము, అంకుశములను ధరించి యుండునది, శివుని యొక్క శక్తి స్వరూపిణియునగు జగన్మాత మాకు ఎదురుగా సుఖాసీనురాలై సాక్షాత్కరించుగాక!

8 వ శ్లోకము.  

సుధాసింధోర్మధ్యే సురవిటపి వాటీ పరివృతే

మణిద్వీపే నీపోపవనవతి చింతామణి గృహే |

శివాకారే మంచే పరమశివ పర్యంక నిలయాం

భజంతి త్వాం ధన్యాః కతిచన చిదానంద లహరీమ్ || 

పదచ్ఛేదము.

సుధాసింధోః - మధ్యే - సురవిటపి - వాటీ - పరివృతే -

మణిద్వీపే - నీప - ఉపవనవతి - చింతామణి గృహే -

శివాకారే - మంచే - పరమశివ - పర్యంక - నిలయామ్ -

భజంతి - త్వామ్ -  ధన్యాః - కతిచన - చిదానంద లహరీమ్.

అన్వయక్రమము.

సుధాసింధోః, మధ్యే, సురవిటపి, వాటీ, పరివృతే, మణిద్వీపే, నీప, ఉపవన వతి, చింతామణి, గృహే, శివాకారేన,  మంచే, పరమశివ, పర్యంక, నిలయామ్, చిత్‌ + ఆనంద + లహరీమ్, త్వామ్, కతిచన, ధన్యాః, భజంతి.

పద్యము.

సీ.  అమృత సింధువు మధ్య నమరిన రతనాల దీవియందున్నట్టి దివ్యమైన

కల్పవృక్షంబుల ఘన కదంబముల పూదోట లోపలనున్న మేటియైన

చింతామణులనొప్పు శ్రీకరంబైనట్టి గృహములో శివుని యాకృతిగనున్న

మంచంబున శివుని మంగళోరువు గొప్ప స్థానంబుగాఁ గల జ్ఞానపూర్ణ

తే.గీ.  వర దయానందఝరివైన భవ్యరూప!

ధన్య జీవులు కొందరే ధరను నీకు

సేవ చేయగాఁ దగుదురు, చిత్తమలర

నిన్ను సేవింపనీ, సతీ! నిరుపమాన! ॥ 8 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

(హే భగవతి! = ఓ జననీ!)

సుధాసింధోః = అమృత సముద్రము యొక్క, 

మధ్యే = నడుమ, 

సురవిటపి = కల్పవృక్షముల యొక్క, 

వాటీ = తోటలచే 

పరివృతే = చుట్టబడిన, 

మణిద్వీపే = మణిమయమైన దీవియందు, 

నీప = కడిమి చెట్ల 

ఉపవన వతి = ఉద్యానము కలిగిన, 

చింతామణి = చింతామణులచే నిర్మింపబడిన 

గృహే = గృహము నందు, 

శివాకారే = శివశక్తి రూపమైన,  

మంచే = మంచము నందు, 

పరమశివ = సదాశివుడను 

పర్యంక = తొడనే, 

నిలయామ్ = నెలవుగా గలిగిన, 

చిత్‌ + ఆనంద + లహరీమ్ = జ్ఞానానందతరంగ రూపమగు, 

త్వామ్ = నిన్ను, 

కతిచన = కొందరు, 

ధన్యాః = ధన్యులు (మాత్రమే), 

భజంతి = సేవించుదురు.

భావము. 

అమ్మా…అమృతసముద్రము మధ్యలో కల్పవృక్షాలతో నిండియున్న మణిద్వీపములో, కదంబవనములో, చింతామణులతో నిర్మించిన గృహమునందు, త్రికోణాకారపు మంచము మీద, పరమశివుని పర్యంకస్థితవై ప్రకాశించుచు, జ్ఞాన స్వరూపమై నిరతిశయ సుఖప్రవాహ రూపముగా ఉన్న నిన్ను- స్వల్ప సంఖ్యాకులైన ధన్యులు మాత్రమే సేవించుకో గలుగుతున్నారు.

9 వ శ్లోకము.  

మహీం మూలాధారే కమపి మణిపూరే హుతవహం

స్థితం స్వాధిష్ఠానే హృది మరుతమాకాశముపరి |

మనోఽపి భ్రూమధ్యే సకలమపి భిత్వా కులపథం

సహస్రారే పద్మే సహ రహసి పత్యా విహరసి || 

పదచ్ఛేదము.

మహీమ్ -  మూలాధారే - కమ్ - అపి - మణిపూరే - హుతవహమ్ -

స్థిత -  స్వాధిష్ఠానే - హృది - మరుతమ్ - ఆకాశమ్ - ఉపరి - 

మనః - అపి - భ్రూమధ్యే - సకలమ్ - అపి - భిత్వా - కులపథమ్ -

సహస్రారే  పద్మే - సహ - రహసి - పత్యా - విహరసి. 

అన్వయక్రమము.

మూలాధారే, మహీమ్, మణిపూరే, కమ్, అపి, స్వాధిష్టానే, హుతవహమ్, హృది, మరుతమ్‌, ఉపరి, ఆకాశమ్, భ్రూమధ్యే, మనోఽపి, కులపథమ్, సకలమ్ + అపి - సకలమపి, భిత్వా, సహస్రారే - పద్మే, రహసి, పత్యాసహ, విహరసి.

పద్యము.

సీ.  పూజ్య పృథ్వీ తత్వముగను మూలాధారముననుండు తల్లివి ఘనతరముగ,

జలతత్త్వముగ నీవు కలుగుచు మణిపూర చక్రమందున నొప్పు చక్కనమ్మ!

యగ్ని తత్త్వమ్ముగానమరి యుంటివిగ స్వాధిష్ఠాన చక్రాన దివ్యముగను,

వాయు తత్త్వమ్ముగా వరలి యుంటివి యనాహత చక్రమందున నుతిగ జనని!

తే.గీ.  యల విశుద్ధచక్రాన నీ వాకసముగ,

మనసువగుచు నాజ్ఞాచక్రమునను నిలిచి,

మరి సహస్రారము సుషుమ్న మార్గమునను

చేరి, పతితోడ విహరించు ధీరవమ్మ! ॥ 9 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

(హే భగవతి! = ఓ జననీ!)

మూలాధారే = మూలాధార చక్రమునందు, 

మహీమ్ = పృథివీ తత్త్వమును, 

మణిపూరే = మణిపూర చక్రము నందు, 

కమ్ అపి = ఆపస్తత్త్వముము, అనగా- జలతత్త్వమును, 

స్వాధిష్టానే = స్వాధిష్థాన చక్రము నందు, 

హుతవహమ్ = అగ్నితత్త్వమును, 

హృది = హృదయమందలి అనాహత చక్రము వద్ద, 

మరుతమ్‌ = వాయు తత్త్వమును, 

ఉపరి = పైన ఉన్న విశుద్ధ చక్రము నందు, 

ఆకాశమ్ = అకాశతత్త్వమును, 

భ్రూమధ్యే = కనుబొమల నడుమ గల ఆజ్ఞా చక్రము నందు, 

మనోఽపి = మనస్తత్త్వమును గూడా (కలుపుకొని), 

కులపథమ్ = కులమార్గము, అనగా - సుషుమ్నామార్గమును, 

సకలమ్ + అపి - సకలమపి = అంతను కూడ, 

భిత్వా = ఛేదించుకొని చివరకు, 

సహస్రారే - పద్మే = సహస్రార కమలమందు, 

రహసి = ఏకాంతముగా నున్న, 

పత్యాసహ = భర్తయగు సదాశివునితో గూడి, 

విహరసి = క్రీడింతువు.

భావము. 

అమ్మా! నీవు సుషుమ్నా మార్గములో మూలాధార చక్రమునందు భూతత్త్వమును, మణిపూరకమందు జలతత్త్వమును, స్వాధిష్థాన చక్రము నందు అగ్నితత్వమును, అనాహత మందు వాయుతత్త్వమును, విశుద్ద చక్రమందు ఆకాశతత్త్వమును, ఆజ్ఞా చక్రమునందు మనోతత్త్వమును చేధించుకొని సహస్రార చక్రమందు నీ భర్తతో ఏకాంతముగా విహరిస్తున్నావు.

10 వ శ్లోకము.  

సుధాధారాసారైశ్చరణయుగళాంతర్విగళితైః

ప్రపంచం సించంతీ పునరపి రసామ్నాయ మహసః|

అవాప్య స్వాం భూమిం భుజగ నిభమధ్యుష్ఠవలయం

స్వమాత్మానం కృత్వా స్వపిషి కులకుండే కుహరిణి || 

పదచ్ఛేదము.

సుధాధారా - సారైః -  చరణ యుగళ - అంతః - విగళితైః

ప్రపంచమ్ -  సించంతీ - పునః - అపి - రస - ఆమ్నాయ - మహసః -

అవాప్య - స్వామ్ -  భూమిమ్ -  భుజగ - నిభమ్ -  అధ్యుష్ఠ - వలయమ్ - 

స్వమ్ - ఆత్మానమ్ -  కృత్వా - స్వపిషి - కుల - కుండే -  కుహరిణి.

అన్వయక్రమము.

చరణ, యుగళ, అంతర్విగళితైః, సుధా, ధార, ఆసారైః, ప్రపంచమ్, సించంతీ, రస, ఆమ్నాయ, మహసః, స్వామ్, భూమిం, పునః, ఆవాప్య, భుజగ నిభమ్, అధ్యుష్ఠ, వలయమ్, స్వమ్, ఆత్మానమ్, కృత్వా, కుహరిణి, కుల, కుండే, స్వపిషి.

పద్యము.

సీ.  శ్రీపాదముల నుండి చిందుచుఁ బ్రవహించు నమృతవర్షంబుతోనలరు నీవు

నిండుగ డెబ్బది రెండు వేలున్నట్టి నాడీప్రపంచమున్ దడుపుచుండి,

యమృతాతిశయముననలరెడి చంద్రుని కాంతినిఁ గలుగుచుఁ, గదలుచుండి

మరల మూలాధార మహిత చక్రము చేరి, స్వస్వరూపము పొంది సన్నుతముగ

తే.గీ.  కుహరిణిని బోలు కులకుండమహిత చక్ర

మునను చుట్టగాచుట్టుకొనిన జననివి,

నీవె కుండలినీశక్తి,, నిదురపోవు

చుందువమ్మరో! మాలోన నుందు వీవె. ॥ 10 ॥ 

ప్రతిపదార్థము.  

(హే భగవతి! = ఓ జననీ!)

చరణ = పాదముల 

యుగళ = జంట యొక్క, 

అంతర్విగళితైః = మధ్య నుండి స్రవించుచున్న, 

సుధా = అమృతము యొక్క 

ధార = ధారయొక్క 

ఆసారైః = వర్షముచేత, 

ప్రపంచమ్ = పంచతత్త్వదేహమును ప్రేరేపించు నాడీ మండలమును, 

సించంతీ = తడుపుచున్నదానవై, 

రస = అమృతము యొక్క 

ఆమ్నాయ = గుణాతిశయ రూపమయిన

మహసః = కాంతులు గల చంద్రుని నుండి, 

స్వామ్ = స్వకీయమైన 

భూమిమ్ = భూతత్త్వమునకు సంబంధించిన ఆధార చక్రమును, 

పునః = మరల, 

ఆవాప్య = పొంది, 

భుజగ నిభమ్ = సర్పమువలె, 

అధ్యుష్ఠ = అధిష్ఠింపబడిన 

వలయమ్ = కుండలాకారమైన దానినిగా, 

స్వమ్ = తనదగు 

ఆత్మానమ్ = నిజ స్వరూపమును, 

కృత్వా = చేసి (అనగా - ధరించి, లేదా - పొంది), 

కుహరిణి = తామర పూవు బొడ్డు వద్దనుండు సన్నని రంధ్రము వంటిదైన, 

కుల (కు = పృథివీ తత్త్వము, ల = లయము నొందు) సుషుమ్నా మూల మందలి, 

కుండే = కమల కందరూపమైన చక్రము నందు, 

స్వపిషి = నిద్రింతువు.

భావము. 

తల్లీ! నీ పాదముల జంట యొక్క మధ్య నుండి స్రవించుచున్న అమృతము చేత పంచతత్త్వ దేహమును ప్రేరేపించు నాడీ మండలమును తడుపుచున్న దానవై, చంద్రుని నుండి స్వకీయమైన భూతత్త్వమునకు సంబంధించిన ఆధార చక్రమును మరల పొంది, సర్పమువలె అధిష్ఠింపబడిన కుండలాకారమైన దానినిగా తనదగు నిజ స్వరూపమును పొంది, తామర పూవు బొడ్డు వద్దనుండు సన్నని రంధ్రము వంటిదైన సుషుమ్నా మూల మందలి కమల కందరూపమైన చక్రము నందు నిద్రింతువు.

జైహింద్.

సౌందర్యలహరి1-5పద్యాలు .రచన శ్రీ చింతా రామకృష్ణారావు గారు, సంగీతం గానం శ్రీమతి వల్లూరి సరస్వతి.

జైశ్రీరామ్.

ఓం శ్రీమాత్రే నమః.

ప్రార్థన.

శా.  శ్రీమన్మంగళ! శాంభవీ జనని!  హృచ్ఛ్రీ చక్ర సంవాసినీ!

సామాన్యుండను, నీ కృపామృత రుచిన్ సౌందర్య సద్వీచికన్

నీమంబొప్పఁ దెనుంగు చేసెద, నతుల్, నీవే లసద్వాణిగాఁ

బ్రేమన్ వెల్గుము శంకరాత్మ గతితోఁ బ్రీతిన్ గనన్ శంకరుల్.

భావము.

ఓ మంగళా! ఓ శాంభవీమాతా! నా హృదయమనెడి శ్రీచక్రమునందు వసియించు తల్లీ! నేను అల్పుఁడను. నీ కృపామృతముయొక్క తేజస్సు చేత సౌందర్యలహరిని తెలుఁగు పద్యములుగా వ్రాయుచున్నానమ్మా. నీకు నమస్కరించెదను. నీవే ప్రకాశవంతమైన వాణిగా శంకరులయొక్క ఆత్మమార్గమున ఆ శంకరులే ఆనందించు విధముగా ప్రకాశింపుము.

శ్లోకము 

భుమౌస్ఖలిత పాదానాం భూమిరేవా వలంబనం |

త్వయీ జాతాపరాధానాం త్వమేవ శరణం శివే ||

తే.గీ.  ధరణిఁ బడ్డ పాదములకు ధరణి తానె

చూడనాధారమమ్మరో! శోభనాంగి!

నీదు సృష్టిలో దోషులన్ నీవె కాచి

శరణమొసగంగవలెనమ్మ! శరణు శరణు.

భావము.

భూమిపై పడిన పాదములకు భూమియే ఆధారము. అటులనే నీ సృష్టిలో ఉన్న దోషులను నీవే కాపాడి శరణమొసగవలెనమ్మా! నీవే నాకు శరణు.

సౌందర్య లహరి.

శ్రీశంకరభగవత్పాదులు సమయ యను చంద్రకళను పద్యశతముచేఁ బ్రస్తుతించుచున్నారు.

1 వ శ్లోకము.  

శివశ్శక్త్యా యుక్తో యది భవతి శక్తః ప్రభవితుం

న చేదేవం దేవో న ఖలు కుశలః స్పందితుమపి|

అతస్త్వామారాధ్యాం హరి హర విరించాదిభి రపి

ప్రణంతుం స్తోతుం వా కథ మకృత పుణ్యః ప్రభవతి || 

పదచ్ఛేదము.

శివః - శక్త్యా - యుక్తః - యది భవతి - శక్తః - ప్రభవితుమ్ - 

న చేత్ - ఏవమ్ - దేవః - న ఖలు కుశలః - స్పందితుమపి - 

అతః - త్వామ్ -  ఆరాధ్యామ్ - హరి హర విరించాదిభిః - అపి - 

ప్రణంతుమ్ - స్తోతుం వా;= - కథమ్ -  అకృత పుణ్యః - ప్రభవతి.

అన్వయక్రమము.

శివః, శక్త్యా, యుక్తః, భవతి యది, ప్రభవితుమ్, శక్తః, ఏవమ్, నచేత్‌, దేవః, స్పందితుమ్, అపి, న కుశలః, అతః, హరి, హర, విరించాదిభిరపి,  ఆరాధ్యాం, త్వామ్, ప్రణంతుమ్, స్తోతుంవా, అకృత పుణ్యః, కథమ్, ప్రభవతి.

పద్యము.

శా.  అమ్మా! నీవె శివుండవై వెలుఁగఁ జేయంగల్గు నీ సృష్టి తా

నెమ్మిన్, గల్గని నాడహో, కదలనే నేరండుగా సాంబుఁ డో

యమ్మా!  శంభుఁడు, బ్రహ్మయున్, హరియు తా మర్చింపఁగాఁ దగ్గ  ని

న్నిమ్మేనన్ దగ నెట్లు కొల్చెదరిలన్ హీనంపుఁబుణ్యుల్, శివా! ॥ 1 ॥

ప్రతిపదార్థము. 

శివః = శివుడు; 

శక్త్యా = శక్తితో, 

యుక్తః = కూడినవాఁడు; 

భవతి యది = అగునేని;

ప్రభవితుమ్ = సృష్టించుటకు; 

శక్తః = సమర్థుఁడు; 

ఏవమ్ = ఈ విధముగా; 

నచేత్‌ = కాదేని (అనగా శక్తితో కూడి ఉండనిచో), 

దేవః = ఆ శివుడు; 

స్పందితుం అపి = చలించుటకు కూడా; 

నకుశలః = నేర్పరికాడు, 

అతః = ఈ కారణము వలన, 

హరిహరవిరించాదిభిరపి = విష్ణువు, శివుడు, బ్రహ్మ మొదలగు వారి చేత గూడా; 

ఆరాధ్యామ్ = పూజింప దగిన; 

త్వామ్ = నిన్ను గూర్చి, 

ప్రణంతుమ్ = నమస్కరించుటకుగాని; 

స్తోతుంవా = స్తుతించుటకుగాని; 

అకృత పుణ్యః = పుణ్యము చేయనివాడు; 

కథమ్ = ఏ విధముగా; 

ప్రభవతి = శక్తుడగును? శక్తుఁడు కాలేడమ్మా.

భావము.  

శివుడు శక్తితో కూడి యున్నపుడు సృష్టించుటకు సమర్థుఁడు ఈ విధముగా కాదేని (అనగా శక్తితో కూడి ఉండనిచో), ఆ శివుడు చలించుటకు కూడా నేర్పరికాడు. ఈ కారణము వలన విష్ణువు, శివుడు, బ్రహ్మ మొదలగు వారి చేత గూడా పూజింప దగిన నిన్ను గూర్చి నమస్కరించుటకుగాని; స్తుతించుటకుగాని; పుణ్యము చేయనివాడు ఏ విధముగా శక్తుడగును?

2 వ శ్లోకము.  

తనీయాంసం పాంసుం తవ చరణ పంకేరుహ భవం 

విరించిస్సంచిన్వన్‌ విరచయతి లోకా నవికలమ్‌, 

వహత్యేనం శౌరిః కథమపి సహస్రేణ శిరసాం 

హరః సంక్షుద్యైనం భజతి భసితోద్ధూళన విధిమ్ || 

పదచ్ఛేదము.

తనీయాంసమ్ -  పాంసుమ్ -  తవ -  చరణ - పంకేరుహ - భవమ్ - 

విరించిః -  సంచిన్వన్‌ -  విరచయతి - లోకాన్ -   అవికలమ్‌ -  

వహతి -  ఏనమ్ -   శౌరిః -  కథమపి -  సహస్రేణ శిరసామ్ -  

హరః -   సంక్షుద్య -  ఏనమ్ -  భజతి -  భసిత -  ఉద్దూళన విధిమ్.

అన్వయక్రమము.

విరించిః, తవ, చరణ పంకేరుహ భవమ్, పాంసుమ్, తనీయాంసమ్, సంచిన్వన్‌, లోకాన్‌, అవికలమ్, విరచయతి, ఏనమ్, శౌరిః, సహస్రేణ శిరసామ్, కథమపి, వహతి, ఏవమ్, హరః, సంక్షుద్య, భసితోద్దూలన విధిమ్, భజతి.

పద్యము.

శా.  నీ పాదాంబుజ రేణువున్ గొని, జగన్నిర్మాణ మా పద్మజుం

డోపున్ జేయఁగ, విష్ణు వా రజమునే యొప్పార కష్టంబుతో 

దీపింపన్ దగ వేయి శీర్షములతో ధీరాత్ముఁడై మోయునే,

యాపాదమ్ముల పాంశువద్దును శివుం డంగాంగ భస్మమ్ముగాన్.॥ 2 ॥

ప్రతిపదార్థము. 

విరించిః = బ్రహ్మ, 

తవ = నీ యొక్క, 

చరణ పంకేరుహ భవం = పాద పద్మము నందు పుట్టిన, 

పాంసుమ్ = ధూళిని, 

తనీయాంసమ్ = లేశమాత్రమును, 

సంచిన్వన్‌ = గ్రహించుచున్నవాఁడై, 

లోకాన్‌ = చతుర్దశ భువనములను, 

అవికలమ్ = ఏ మాత్రము దెబ్బతినకుండా, 

విరచయతి = సృష్టించుచున్నాడు, 

ఏనమ్ = ఈ లేశ మాత్ర ధూళినే, 

శౌరిః = విష్ణువు, 

సహస్రేణ శిరసామ్ = (ఆది శేషువుగా) తన వెయ్యి తలలతో, 

కథమపి = అతికష్టముతో, 

వహతి = భరించుచున్నాడు, 

ఏవమ్ = ఈ లేశ మాత్ర ధూళినే, 

హరః = హరుడు (శివుడు), 

సంక్షుద్య = చక్కగా మెదిపి, 

భసితోద్దూలన విధిమ్ = మైపూతగా పూసుకొను చర్యతో, 

భజతి = సేవించుచున్నాడు.

భావము.  

అమ్మా! నీ పాదపద్మములనంటిన లేశమాత్ర ధూళిని గ్రహించి, బ్రహ్మ ఈ లోకాలన్నింటినీ ఏ విధమైన లోపములు లేకుండా సృష్టి చేయగలుగుతున్నాడు. అలాగే శ్రీమహావిష్ణువు ఈ లేశమాత్ర పాదధూళిని ప్రయత్నపూర్వకంగా తన వేయితలల మీద ధరించుచున్నాడు. ఈ నీ లేశమాత్ర పాదధూళినే శివుడు మెదిపి తన శరీరానికి అంగరాగంగా పూసుకొంటున్నాడు. నీపాద ధూళి మహిమచే సృష్టింపబడిన ఈ లోకాలన్నిటినీ శివుడు యుగాంతములలో బాగా మెదిపి, ఆయన ఒళ్ళంతా విభూతిగా పూసుకొంటున్నాడు.

3 వ శ్లోకము.  

అవిద్యానామంతస్తిమిర మిహిరద్వీపనగరీ, 

జడానాం చైతన్యస్తబక మకరంద స్రుతి ఝరీ, 

దరిద్రాణాం చింతామణి గుణనికా జన్మజలధౌ

నిమగ్నానాం దంష్ట్రా మురరిపు వరాహస్య భవతి || 

పదచ్ఛేదము.

అవిద్యానామ్ -  అంతః -  తిమిర -  మిహిరద్వీపనగరీ - 

జడానామ్ -  చైతన్య - స్తబక -  మకరంద  - స్రుతి -  ఝరీ -  

దరిద్రాణామ్ -  చింతామ ణి -  గుణనికా -  జన్మజలధౌ - 

నిమగ్నానామ్ -  దంష్ట్రా -  మురరిపు - వరాహస్య -  భవతి. 

అన్వయక్రమము.

ఏషః, అవిద్యానామ్, అంతస్తిమిర, మిహిర ద్వీపనగరీ, జడానాం, చైతన్య, స్తబక , మకరంద స్రుతి,  ఝరీ, దరిద్రాణామ్, చింతామణి, గుణనికా, జన్మజలధౌ, నిమగ్నానామ్, మురరిపు వరాహస్య, దంష్ట్రా భవతి.

పద్యము.

సీ.  అజ్ఞాన తిమిరాన నలమటించెడువారి కమిత! సూర్యోదయమయెడి పురియె,

మంద బుద్ధులకును మహిత చైతన్యమన్ మంచి పూవులనొల్కు మధువె యరయ,

దారిద్ర్యమున నున్న వారిని కరుణించు చింతామణులహార కాంతి కనగ,

సంసారసాగర సంలగ్నులను గని ధరణిఁ గాచెడి కిరిదంష్ట్ర చూడ,

తే.గీ.  భక్తితో నిన్నుఁ గొలిచెడి భాగ్యమిచ్చి,

పరవశింపఁగఁ జేయు మా భాగ్య మదియె

నీదు పాదాబ్జములధూళి, నిరుపమ సతి!

రామకృష్ణుని కవితాభిరామమదియె. ॥ 3 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

(హే భగవతి! = ఓ జననీ!)

ఏషః = ఏ నీ పాద ధూళి ఉన్నదో అది

అవిద్యానామ్ = అజ్ఞానులకు, 

అంతస్తిమిర = లోపల ఉన్న (అభ్ఞానమను) చీకటికి, 

మిహిర ద్వీపనగరీ = సూర్యుడు ఉదయించు ప్రదేశమునకు చెందిన పట్టణము, 

జడానామ్ = అలసులగు మంద బుద్ది గలవారికి, 

చైతన్య = జ్ఞానమను 

స్తబక = పుష్ప గుచ్చమునుండి వెలువడు, 

మకరంద స్రుతి = తేనె ధారల యొక్క  

ఝరీ = నిరంతర ప్రవాహము, 

దరిద్రాణామ్ = దరిద్రుల పట్ల, 

చింతామణి = చింతామణుల 

గుణనికా = వరుస (పేరు) 

జన్మజలధౌ = సంసార సముద్రము నందు, 

నిమగ్నానామ్ = మునిగి సతమతమగు వారి పట్ల, 

మురరిపు వరాహస్య = వరాహరూపుఁడగు విష్ణుమూర్తియొక్క, 

దంష్ట్రా భవతి = కోరలు అగుచున్నవి.

భావము. 

తల్లీ! జగజ్జననీ! నీ పాద పద్మ పరాగము అజ్ఞానుల పట్ల సూర్యుడుదయించు పట్టణము వంటిది. మంద బుద్ధి గల జడుల పట్ల జ్ఞానమను తేనెను జాలువార్చు ప్రవాహము వంటిది. దరిద్రుల పట్ల చింతామణుల వరుస వంటిది. సంసార సాగరమున మునిగి సతమతమగు వారికి, సముద్రమున దిగబడి వున్న భూమిని పైకి ఉద్ధరించిన విష్ణుమూర్తి అవతారమైన ఆది వరాహవు కోరవంటిది.

4 వ శ్లోకము.  

త్వదన్యః పాణిభ్యామభయవరదో దైవతగణః

త్వమేకా నైవాసి ప్రకటిత వరాభీత్యభినయా |

భయాత్ త్రాతుం దాతుం ఫలమపి చ వాంఛాసమధికం

శరణ్యే లోకానాం తవ హి చరణావేవ నిపుణౌ || 

పదచ్ఛేదము.

త్వత్ - అన్యః - పాణిభ్యామ్ - అభయ - వరదః - దైవత - గణః -

త్వమ్ - ఏకా -  న - ఏవ - అసి -ప్రకటిత - వరాభీత్యభినయా, 

భయాత్, త్రాతుమ్, దాతుమ్, ఫలమ్, అపి చ, వాంఛా, సమధికమ్, 

శరణ్యే, లోకానా,  తవ హి, చరణౌ, ఏవ, నిపుణౌ || 

(చరణావేవ - చరణౌ + ఏవ {ఏచోయవాయావః.. అయవాయావసంధి}=చరణ్ + ఆవ్ + ఏవ=చరణావేవ)

అన్వయక్రమము.

లోకానామ్, శరణ్యే, హే భగవతి, త్వత్, అన్యః, దైవతగణః, పాణిభ్యామ్, అభయ వరదః, ఏకా, త్వమేవ, పాణిభ్యామ్ , ప్రకటిత, వరాభీత్యభినయా, న ఏవ, అసి, హి, తవ , చరణావేవ, భయాత్, త్రాతుమ్, వాంఛాసమధికమ్, ఫలమ్, దాతుమ్, నిపుణౌ.

పద్యము.

సీ.  నీకంటెనన్యులౌ నిఖిలదేవతలెన్న నభయముద్రను గల్గి యలరుదురిల,

శ్రీద! వరాభయచిహ్నముల్ ప్రకటితముద్రల నభినయములు ధరింప

వీవేను, ముఖ్యమౌ యీశ్వరీ! సృష్టిలోఁ గారణమొకటుండెఁ గనగ నిజము,

కోరక పూర్వమే కోరికలను తీర్చి నీ పాదముల్ భీతినే దహించు,

తే.గీ.  నట్టి నీ పాదములు నేను పట్టనుంటి,

శరణు కోరుచు, మా యమ్మ! శరణమిమ్మ.

రామకృష్ణుని కవితలో ప్రాణమగుచు

వెలుఁగు మాయమ్మ! నిన్ను నే విడువనమ్మ! ॥ 4 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

లోకానామ్ = లోకములకు, 

శరణ్యే = రక్షకురాలవగు, 

హే భగవతి = ఓ తల్లీ, 

త్వత్  = నీ కంటె,

అన్యః =  వేరైన, 

దైవతగణః = దేవసముదాయము, 

పాణిభ్యామ్ = చేతులతో, 

అభయవరదః = అభయవరముద్రలను ధరించుచున్నది.

ఏకా = (ఒక) ముఖ్యురాలగు, 

త్వమేవ = నీవు మాత్ర మే, 

పాణిభ్యామ్ = హ స్తముల చేత, 

ప్రకటిత = వెల్లడింపఁ బడిన, 

వరాభీత్యభినయా = వర అభయ వ్యంజక ముద్రలను ధరించుదానవు, 

న + ఏవ  + అసి = కావుగదా,

హి = ఇట్లని, 

తవ = నీ యొక్క

చరణా - ఏవ= పాదములే, 

భయాత్ = భయము నుండి, 

త్రాతుమ్= కాపాడుట కొఱకున్ను, 

వాంఛాసమధికమ్ = కోరికకు మించిన, 

ఫలమ్ = ఇష్టలాభమును, 

దాతుమ్ = ఇచ్చుటకును, 

నిపుణౌ = నేర్పు గలవి.

భావము. 

సర్వలోకముల వారికి దిక్కైన ఓ జగజ్జననీ! ఇంద్రాది ఇతర దేవతలందరు తమ రెండు హస్తములందు వరద, అభయ ముద్రలను దాల్చుచుండగా నీవు ఒక్కదానివి నీ హస్తములతో వాటిని అభినయించకున్నావు. భయము నుండి రక్షించుటకు, కోరిన వాటిని మించి వరములను ప్రసాదించుటకు – నీ రెండు పాదములే సమర్థములై ఉన్నవి గదా! (మరి ఇంక హస్తముల అవసరము నీకేల యుండును అని భావము).

5 వ శ్లోకము.  

హరిస్త్వామారాధ్య ప్రణత జన సౌభాగ్య జననీం

పురా నారీ భూత్వా పురరిపుమపి క్షోభ మనయత్ |

స్మరోఽపి త్వాం నత్వా రతినయన లేహ్యేన వపుషా

మునీనామప్యంతః ప్రభవతి హి మోహాయ మహతామ్ || 

పదచ్ఛేదము.

హరిః -  త్వామ్ - ఆరాధ్య -  ప్రణత -  జన - సౌభాగ్య -  జననీమ్ - 

పురా -  నారీ -  భూత్వా -  పురరిపుమ్ - అపి -   క్షోభమ్ -  అనయత్ - 

స్మరః -  అపి -  త్వామ్ -  నత్వా -  రతి - నయన -  లేహ్యేన - వపుషా - 

మునీనామ్ -  అపి -   అంతః -  ప్రభవతి హి -  మోహాయ - మహతామ్. 

అన్వయక్రమము.

ప్రణత, జన, సౌభాగ్య జననీమ్,  త్వామ్, హరిః, ఆరాధ్య, పురా, నారీ, భూత్వా, పురరిపుమ్ + అపి, క్షోభమ్, అనయత్‌, స్మరః + అపి, త్వామ్,  నత్వా, రతి, నయన, లేహ్యేన, వపుషా, మహతామ్, మునీనామ్ + అపి, అంతః, మోహాయ, ప్రభవతి హి.

పద్యము.

ఉ.  నీ యభయమ్మునొంది హరి నేర్పుగ స్త్రీ యవతారమెత్తి, తా 

మాయను ముంచె నా శివుని, మన్మథుఁడున్ నినుఁ గొల్చి దివ్యమౌ

మాయని సుస్వరూపుఁడయి మానిని యారతి కంటికింపునై,

శ్రీ యతి పుంగవుల్ గలతఁ జెందఁగ మోహముఁ గొల్ప నేర్చెనే. ॥ 5 ॥

ప్రతిపదార్థము.  

(హే భగవతి! = ఓ జననీ!)

ప్రణత = నమస్కరించు 

జన = జనులకు, 

సౌభాగ్య జననీమ్ = సౌభాగ్యమును ప్రసాదించు తల్లివైన,  

త్వామ్ = నిన్ను, 

హరిః = విష్ణువు, 

ఆరాధ్య = ఆరాధించి, 

పురా = పూర్వము ఒకప్పుడు, 

నారీ = స్త్రీ రూపమును 

భూత్వా = ధరించి, 

పురరిపుం + అపి = త్రిపుర హరుడైన శివునకు సైతము, 

క్షోభమ్ =  చిత్తక్షోభమును, 

అనయత్‌ = కలుఁగఁ జేసెను, 

స్మరః + అపి = స్మరోఽపి = మన్మథుడు కూడా, 

త్వామ్ = నిన్ను, (గూర్చి) 

నత్వా = నమస్కరించి, (అనగా - పూజించి), 

రతి = రతీదేవి 

నయన = కన్నులకు 

లేహ్యేన = ఆనందాస్వాదకరమైన, 

వపుషా = చక్కని దేహముతో, 

మహతామ్ = గొప్పవారైన, 

మునీనాం + అపి = మౌనముగా తపస్సు గావించు ఋషులను సహితము, 

అంతః = (వారి) మనస్సు లోపల, 

మోహాయ = మోహపరవశులను చేయుటకు, 

ప్రభవతి హి = సమర్ధుఁడగుచున్నాడు కదా. 

భావము.

నమస్కారము చేసేవారికి సమస్త సౌభాగ్యములు ప్రసాదించే ఓ తల్లీ! ముందు నిన్ను హరి ఆరాధించి మోహినీ రూపమును పొంది శివునికి చిత్త క్షోభను కలిగించాడు. మన్మథుడు నిన్ను ప్రార్థించి రతీదేవి కనులకు లేహ్యము వంటి మేనితో మునులను మహామోహవశులను చేయగలిగాడు.

జైహింద్.

చిత్ర గర్భ కవిత్వం ఒకే పద్యంలో మూడు పద్యాలు .. chinta Ramakrishna rao ... garbha chitrakavita...

జైశ్రీరామ్.

జైహింద్.

30 - 3 - 2025 తిరుమలలో. ఉగాది పద్యనీరాజనం సందర్భంగా.

 

జైశ్రీరామ్.

జైహింద్.

దేవుఁడు మాష్టారు రిటైర్మెంట్ పద్యాలు.... 27 . 02 . .2012

 

బ్రహ్మశ్రీ కట్టమూరి చంద్రశేఖరావధాని గారు షష్ట్యబ్ది లో ప్రవేశించిన సందర్భముగా సమర్పించుచున్న అభినందన మందార మాల. సమర్పణ:- చింతా రామ కృష్ణా రావు. 13 . 8 .2011..

 శ్రీరస్తు                         శుభమస్తు            అవిఘ్నమస్తు.

బ్రహ్మశ్రీ కట్టమూరి చంద్రశేఖరావధాని గారు షష్ట్యబ్ది లో ప్రవేశించిన సందర్భముగా సమర్పించుచున్న 

అభినందన మందార మాల.   

సమర్పణ:- చింతా రామ కృష్ణా రావు.

శా:- శ్రీ కల్యాణ మనోజ్ఞ భావ నిలయా! శ్రీ జ్ఞాన తేజో నిధీ!

       లోకుల్ మెచ్చెడి చంద్ర శేఖర కవీ! శ్లోకాస్పదా! మిత్రమా!

       నీకున్ షష్టి "సుపాండితీ గరిమచే" నిండారగా చేరె. సీ

       తా కల్యాణియు రామ చంద్రుడు నినున్ ధాత్రిన్  సదా కాచుతన్. 1

ఉ:- శ్రీ రఘురామ భక్త! శశి శేఖర! మేలుగ గాంచినారు, నిన్,

      ధీరుని, సత్కవీశ్వరుని, దివ్య వధాన మహన్నిధానమున్ 

      కోరిక తీర పుత్రునిగ  కొండల రావును సుబ్బ లక్ష్మియున్.

      మేరు సుధీర! నీ కవిత మెచ్చెద రెన్నుచు సత్కవీశులున్. 2 

ఉ:- సుందర భావ బంధుర సుశోభిత సత్కవితా మతల్లికా

       చందన నందనంబది ప్రశాంత కులంబగు కట్టమూరి! యా

       నందనమందు బుట్టిన సనాతన సద్గుణ రాశి వీవు. ని

       న్నందరు మెచ్చుటబ్బురమె? మహా కవి శేఖర! చంద్ర శేఖరా! 3

చ:- స్తుతమతి! సుప్రసిద్ధ గుణ శోభల వెల్గెడి సత్కవీశ్వరా!

       అతులిత సద్వధానము లనంత మహత్కవితాభిరామ   సం

       స్తుతములు  కాగ చేసితివి.  తోయజ సంభవు రాణి బంధువా!   

       శ్రితజన హృద్విహార! శశిశేఖర! సత్కవితా ప్రభాకరా! 4.

చ:- చదువుల తల్లి బంధువయి చక్కగ సంస్కృతమాంధ్ర భాషయున్ 

       చదివి, మహత్కవిత్వ ఫలసాయము లందగ చేసితీవు. నీ 

       మధుర వచో విలాసములు మాన్యతఁ గొల్పగ నీకు, నీవు సద్

       బుధవరులెల్ల మెచ్చు గతి పూజ్యుఁడ! సత్ కవివై రహించితే! 5.

చ:- సురవరులెన్ననౌ కవిత సుందరి జన్మకు కారకుండ! ధ 

       ర్మరతుడవై మహత్ కవన మర్మమెఱింగి  ప్రగాఢమైన శ్రీ

       కర  వర భావనా  రుచిర  కావ్య రహస్య నిరూపివైతి వ

       బ్బుర మదియే కదా! దివిజ పూజ్యుఁడ! నిన్ వినుతింప లేనుగా! 6.

క:- వరులెన్ననౌ కవిత సుం

      దరి జన్మకు కారకుండ! ధర్మరతుడవై

      వర భావనా రుచిర  కా

      వ్య  రహస్య నిరూపివైతి వబ్బుర మదియే!

గీ:- కవిత సుందరి జన్మకు కారకుండ!

      కవన మర్మమెఱింగి  ప్రగాఢమైన 

      రుచిర  కావ్య రహస్య నిరూపివైతి! 

      దివిజ  పూజ్యుఁడ! నిన్ వినుతింప లేను!

శ్రీ చక్ర బంధ తేటగీతి:- 

      వరలఁ జేతువు శ్రీకర భక్తి  శోభ 

      లక్ష్యమున గల శ్రీ శుభలక్షణాల 

      యుక్తి నెఱిగిన శ్రీ వర భక్తి భాగ్య!

      వరలఁ జేయుమ! భక్తుల భాగ్యమీవ. 7

నక్షత్ర బంధ కందము:- ( సుకవి వర - శ్రీ శశి ధర )

      సుజన వశ! శశి శిఖరుఁడా!

      విజయాంబుధ! సుందర! సదభిరమణుఁడా!శ్రీ

      నిజ శత భూమిక కని శ

      శిజయధరుఁడన వలయునుర.శ్రిత శ్రీగుణుఁడా! 8.

చ"తురంగ"గతి బంధ కందము:- (సుమధుర - కవితలు - పలికెడి - సుజనుఁడ)

      ప్రణవ విలసిత! బుధసుత! శ

      మనుఁడ ! మధుర కవి! నిజ కృతిమధుమయ! వసుధన్

      జెనక యితడి కెవరన, విని,

      కనలి, కవులు తడఁబడ, పరగ నెఱిఁగితివిలన్. 9.

గోపుర బంధము:- ( శ్రీ కరుఁడ! సుకవీ)

    శ్రీమాన్  కమలా ధరునిని  

    ప్రేమన్ గడ  దేర్చుహరిని .ప్రియ  సుఫలదునిన్    

    ధీమతిని, సుకవి విలసిత 

    కామ పితన్ యీ కవీశుఁ గావం గొలుతున్! 10. 

ఛురికా బంధ కందము:-

    జ్ఞాన మనమున మహా ఘన!     ధ్యాన     వేనకు వేలుగ శిష్యుల !  11.

ద్విపద-మత్తకోకిల-కంద-గీత గర్భ సీసము:- 

    సావధానము తోడ సాధన సల్పిన

    ట్టిమహాత్ముఁడా! నీకు సములు కలరె?   

    భావ బంధురమైన పద్యము పల్కి తీ

    రుదు వక్కటా! మహద్బుధ వరేణ్య!

    చేవ చూపెద వీవు క్షేమము సేయగా 

    గుణ సుందరా! నిన్నుఁ గొలువ నగునె?

    శ్రీవివర్ధన! చంద్ర శేఖర! జ్ఞేయ మీ

    వని యెంతు నే నిన్ను సునిశిత మతి!.

    గీ:- 

     సుకవులు మహాత్ముడంచును ప్రకటితముగ 

     నీ సుచరిత పల్కగ విననే సుకవివి !

     సహృదయుఁడవు. నిన్సకలార్థ చయము వలచు 

     సుచరితుఁడ! కనగ ననఘ! చోద్యము కద? 12. 

క:-

     సుకవులు మహాత్ముడంచును 

     ప్రకటితముగ నీ సుచరిత పల్కగ విననే! 

     సుకవివి! సహృదయుఁడవు. ని

     న్సకలార్థ చయము వలచు సుచరితుఁడ! కనగన్!

ద్విపద:-

    సావధానము తోడ సాధన సల్పి

    భావ బంధురమైన పద్యము పల్కి

    చేవ చూపెద వీవు క్షేమము సేయ

    శ్రీవివర్ధన! చంద్ర శేఖర జ్ఞేయ!

మత్తకోకిల:-

    సావధానము తోడ సాధన సల్పినట్టిమహాత్ముఁడా!

    భావ బంధురమైన పద్యము పల్కి తీరుదు వక్కటా! 

    చేవ చూపెద వీవు క్షేమము సేయగా గుణ సుందరా!

    శ్రీవివర్ధన! చంద్ర శేఖర జ్ఞేయ మీవని యెంతు నే!

చంపక-కంద-తేటగీతి-ఆటవెలది- గర్భ సీసము:- 

      వర శశి శేఖరా!పరమ భక్త శిఖామ

      ణి! బ్రహ్మ తేజ! కానెదఁ గొలుపర

      వర కవితన్ సదా కరుణ భావ భవోద్భ

      వ  క్రాంతి దర్శివై వరలనిమ్ము!  

      వర దశ కోల్పడెన్. వరలు భావ శరధృ

      తి   వ్రాసి, గొల్పు, ప్రాలోచిత గురు  

      తర కవివై! సమాసగుణ దార్ఢ్య కవిత్వ

      ము శ్రావ్య మౌనుగా! బుధ జన నుత!               

      గీ :-  

      సతము సభల నడుమ సహజత నిలుపుచు 

      రుచిర కవిత లమర రుచుల చెలఁగగను.

      పలుకు పలుకుదువట! ప్రవరుల మదిఁగొన

      పలుకులమ్మ చేతి చిలుక పలుకునటుల . 13.

సీస గర్భస్థ చంపకమాల:- 

      వర శశి శేఖరా!పరమ భక్త శిఖామణి! బ్రహ్మ తేజ! కా

      వర కవితన్ సదా కరుణ భావ భవోద్భవ  క్రాంతి దర్శివై!  

      వర దశ కోల్పడెన్. వరలు భావ శరధృతి   వ్రాసి గొల్పు, ప్రా 

      తర కవివై! సమాస గుణ దార్ఢ్య కవిత్వము శ్రావ్యమౌనుగా! 

సీస గర్భస్థ కందము:- 

      శశి శేఖరా!పరమ భ

      క్త శిఖామణి! బ్రహ్మ తేజ! కావర కవితన్.

      దశ కోల్పడెన్. వరలు భా

      వ శరధృతి వ్రాసి గొల్పు, ప్రాతర కవివై! 

సీస గర్భస్థ గీతము:- 

      పరమ భక్త శిఖామణి! బ్రహ్మ తేజ!

      కరుణ భావ భవోద్భవ క్రాంతి దర్శి!  

      వరలు భావ శరధృతి వ్రాసి గొల్పు,

      సగుణదార్ఢ్య కవిత్వము శ్రావ్యమౌను.  

సీసాంతమునగల  గీత గర్భస్థ ఆటవెలది. :-  

      సతము సభల నడుమ సహజత నిలుపుచు 

      రుచిర కవిత లమర రుచుల చెలఁగ.

      పలుకు పలుకుదువట! ప్రవరుల మదిఁగొన

      పలుకులమ్మ చేతి చిలుక పలుకు.  

తరళము:-

      తెలుగు పండిత వృత్తి చేకొని దిక్షతో నట  చెప్పుచున్ 

      సులభ రీతిని పద్యముల్ రచియించు మార్గము తెల్పితే!

      కలలు గన్న కవీశ్వరాకృతిగా ముదంబున నిల్చి మీ

      కలల రూపగు పిల్లలన్ కనికార మొప్పగ చూచితే! 14

సీ:- 

    పూజ్యుఁడ! లలిత సుబోధినీ వ్యాకర

    ణంబువ్రాసితె జగదంబ కృపను!

    కవిరాజు రచియించి కవిరాజువైతొ! వి 

    లాసగణపతి ని వ్రాసితీవె!

    అందంబుగా కడు సుందర గీతామృ

    తము వ్రాసి పాడెదవందముగను.

    అటనట నెరపిన  యవధాన పర్వము

    నందఁ జేసితివిమా కందముగను. 

గీ:-

    వర ప్రబంధమండలి వ్రాసి ప్రబలితివిగ!  

    కష్ట కాలమునందును కష్టపడక 

    ఆత్మ ధైర్యము కోల్పోక యమర కవిత

    లల్లి వ్రాయుట యది నీకె చెల్లెనయ్య. 15

ఉ:- 

    మంగళ భావ శోభితుఁడ!మంగళ సద్రచనాభిరామ! సన్

    మంగళ సద్వధానివర! మంగళ రూప విరాజమానుఁడా!

    మంగళ కావ్య శోధకుఁడ! మంగళ సద్గురుదేవ!  నీకు సన్

    మంగళ భాగ్యకారులగు మంగళ గౌరియు సాంబమూర్తియున్. 16.

మంగళం                                  మహత్   

శ్రీశ్రీశ్రీశ్రీశ్రీ 

అభినందనలతో  

సజ్జన విధేయుఁడు 
చింతా రామ కృష్ణా రావు.13 . 8 .2011.